खाजगी (?) माहितीची अधिकृत चोरी

"ए आई ! मला चांगले स्पोर्ट शूज घ्यायचेत गं !" 

"बरं ...आपण टाटा क्लिक किंवा ॲमेझॉन वर पाहूयात का ?"

"नको.. मार्केटला जाऊनच घेऊ या.. साईजचा प्रॉब्लेम नको यायला..."

हा  माझ्या आणि माझ्या मुलीत झालेला संवाद... थोड्याच वेळात ती तिच्या खोलीतून बाहेर येऊन आश्चर्याने म्हणाली,

"आई ! मी फेसबुक उघडल्यावर मला सारख्या स्पोर्ट शूज च्या एडवर्टाइजमेंट येताहेत... यांना कसं कळलं, मला स्पोर्ट शूज घ्यायचे आहेत ते ??"

मला मात्र काहीही आश्चर्य वाटलं नाही. तिच्या मोबाईलमधील कुठल्यातरी ॲपला मायक्रोफोन ॲक्सेस असणार, आणि आमचा संवाद  रेकॉर्ड करून  त्या ॲपने लगेच एखाद्या मार्केटिंग वेबसाइट वर अपलोड केला असणार...

होय, हे खरं आहे आणि हे तुम्हीही अनुभवले असणार.

आपल्यापैकी बहुतेक जण सोशल नेटवर्किंग साइटस् चा, मोबाईल वरील वेगवेगळ्या ॲप्सचा वापर करतात. बहुतेकांच्या हातात स्मार्टफोन आल्याने  हा वापर  वाढत जात आहे. तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे होणारे फायदे जसे अनेक आहेत, तसे तोटे देखील आहेत. यात अधोरेखित करता येण्याजोगा तोटा म्हणजे तुमची खाजगी माहिती खाजगी न राहता तिचे  व्यापारीकरण होणं. 

एकदा का आपण सोशल नेटवर्किंग साइटवर अथवा एखाद्या स्मार्टफोन ॲपवर आपल्याबद्दलची माहिती लिखित किंवा फोटो, व्हिडीओच्या स्वरूपात टाकली, कि ती माहिती खाजगी राहू शकत नाही. 

कुठल्याही वेबसाइट किंवा ॲपचे दोन प्रमुख आर्थिक स्रोत म्हणजे जाहिराती आणि  वापरकर्त्यांची माहिती (users' data). बऱ्याचदा आपल्याला वेगवेगळ्या कंपनी, संस्था, शॉपिंग अथवा मार्केटिंग साइट्स कडून ई-मेलस् येतात. आपला ईमेल आयडी त्यांना कुठून मिळतो????

याचा विचार केला तर आपल्या लक्षात येईल कि आपला इमेल आयडी यांना पुरवला जातो. लोकप्रिय सोशल नेटवर्किंग साइट फेसबुकचे भारतात वीस कोटी युजर्स आहेत. दिवसागणिक यात वाढ होत आहे.  लोकप्रियतेमुळे अनेक मार्केटींग कंपनी फेसबुकच्या यादीत आहेत. यावरून यूजर्स डेटाची उलाढाल किती प्रचंड प्रमाणात आहे याचा अंदाज येऊ शकतो. आज फेसबुकचे मार्केट कॅपिटल साधारणतः  साडेपाचशे अब्ज डॉलर्स एवढे आहे. असे म्हणतात की कुठलीही सेवा जर आपल्याला विनामूल्य मिळत असेल तर त्यात आपणच प्रॉडक्ट असतो.

२०१८ मध्ये उघडकीस आलेले केंब्रिज अनालिटिका कंपनी प्रकरण काही जणांना आठवत असेल. डेटा चोरी वर  प्रकाश  टाकणारे हे प्रकरण आहे. या प्रकरणात फेसबुकवरील एका ॲपच्या द्वारे युजर्सचा डेटा फेसबुकच्या नकळत चोरून केंब्रिज अनालिटीका कंपनीला अमेरिकन राष्ट्रपती पदाच्या निवडणूक अभियानासाठी विकला गेला. 

फेसबुकच्या सेटींग्स मध्ये "Download a copy of your Facebook data" असे लिहिलेली एक लिंक आहे. ती लिंक वापरून फेसबुकवरील आपला सुरुवातीपासूनच डेटा डाऊनलोड करता येतो यात वैयक्तिक माहिती, फोटो, व्हिडिओ, मेसेजेस, वॉल पोस्ट्स, आपल्या फ्रेंडलिस्टमधील लोकांचे ई मेल आयडी आणि मोबाईल नंबर असं सगळं काही मिळतं. एक साधारण हॅकर किंवा ज्याला आपला पासवर्ड माहीत असेल अशी व्यक्ती हा डेटा सहज मिळवू शकते. फेसबुकच नाही तर  लिंक्डइन, ट्विटर आणि इतर कुठलीही वेबसाइट या प्रकारे आपल्या डेटाचा वापर करतात. 

एवढेच नाही तर स्मार्टफोनच्या अँड्रॉइड, आयओएस या सारख्या ऑपरेटिंग सिस्टम्स सुद्धा आपल्या स्मार्टफोनवरील सगळा डेटा त्यांच्या सर्व्हरवर स्टोअर करून ठेवतात. त्यांचा सर्व्हर हॅक झाल्यास आपल्या डेटाचा दुरुपयोग होण्याची शक्यता असते. 

यावरून असं म्हणता येइल की आपल्या लिखित, फोटो आणि व्हिडिओ स्वरूपातील वैयक्तिक माहितीची विक्री, चोरी आणि दुरुपयोग शक्य आहे.

खासगी माहितीचे व्यापारीकरण पूर्णपणे टाळता येणे आजच्या काळात शक्य नसले तरीही काही गोष्टींची खबरदारी  आपण घेऊ शकतो. 

- शक्यतोवर मोबाईल नंबर कुठल्याही वेबसाइटवर शेअर करणे टाळावे.

- खासगी आयुष्याबद्दलची सुक्ष्म माहिती, फोटो, व्हिडिओ सोशल नेटवर्किंग साइटवर पोस्ट करणे टाळावे. जुजबी माहिती फक्त पोस्ट करावी.

- सोशल मीडिया वापरत असताना त्यावरील दुसरे अनधिकृत अ‍ॅप (embeded apps) वापरू नये. उदा. फेसबुकवरील मल्लू अ‍ॅप किंवा तुम्ही कुठल्या हिस्टॉरिकल कॅरेक्टर सारखे दिसता? ते दाखवणारे ॲप वगैरे.

- एका ॲप मध्ये असताना त्यावरून  दुसऱ्या ॲप किंवा वेबसाईटवर नेणाऱ्या लिंक्स शक्यतो क्लिक करू नये.

- आपले बँक खाते, पैसे, दागिन्यांविषयीची कसल्याही प्रकारची माहिती सोशल मीडियावर शेअर करणे टाळावे.

- स्मार्टफोनवर खासगी क्षणांचे फोटो, व्हिडिओ शक्यतो चित्रित करू नये, त्याऐवजी वैयक्तिक कॅमेराचा वापर करावा.

- स्मार्टफोनवर जेवढे वापरत असाल तेवढेच ॲप्स ठेवा आणि त्या ॲप्सना जरुरी तेवढ्याच परमिशन्स द्याव्या.

- लॅपटॉप, कॉम्प्युटर आणि स्मार्टफोनवर हॅकिंग किंवा तत्सम गोष्टींपासून वाचण्यासाठी आणि डेटाच्या सुरक्षेसाठी क्विक हील, ए व्ही जी, नॉर्टन सारखे चांगले इंटरनेट सिक्युरिटी अँटी व्हायरस वापरावे.

यावर सर्वात सोपा उपाय म्हणजे, जेव्हा तुम्ही इंटरनेट वापरत नसाल, तेव्हा स्मार्टफोनवर वाय-फाय किंवा डेटा ऑफ ठेवा. म्हणजे निदान तुमचे खाजगी संवाद रेकॉर्ड होऊन लिक होणार नाहीत.


©कविता दातार