सावधान भाग ५

सावधान भाग ५

लिफ्टमधून बाहेर येऊन अमृताने तिच्या आठव्या मजल्यावरील फ्लॅटचे दार लॅच कीने उघडले. भराभर सगळे लाइट्स लावून, बेडरूमचा एसी चालू करून ती रेस्टिंग चेअरवर रिलॅक्स होऊन रेलली. डोळे मिटून ती आशुतोष बद्दलच्या विचारांत हरवली. "काय करत असेल अाशु? एव्हाना पोहोचला असेल का बंगलोरला?? उद्या त्याला आपल्या फ्लॅटचा ताबा मिळेल. पुढच्या विकेंडला जाऊया बेंगलोरला फ्लॅट बघायला म्हणजे इंटेरिअर डिझाइनर सोबत बोलून, ठरवून, लग्नाआधीच फ्लॅट डेकोरेट करून घेता येईल."

दोन वर्षांपूर्वी आशुतोष जोशीचे shubhvivah.com वरील प्रोफाइल पाहून अमृताने त्याला ईमेल केले. दोघेही एकमेकांना भेटले. दोन तीन भेटींतच दोघे एकमेकांना अनुरूप वाटले आणि त्यांनी लग्न करायचे ठरवले. साधारणतः तिशीची अमृता साने, मुळची नाशिकची, कॉम्प्युटर सायन्समध्ये एमटेक झालेली, मोठ्या मल्टिनॅशनल आयटी कंपनीत सिस्टीम्स मॅनेजर, मुंबईतील पॉश एरियात भाड्याने वन बेडरूम फ्लॅट घेऊन राहत होती. तिचे वडील तिच्या लहानपणीच गेले. शिक्षिका असलेली आई अमृताच्या लहान भावाबरोबर नाशिकमध्ये राहात होती. बाळपणीच आईला पारखा झालेला, दिसायला अत्यंत देखणा आशुतोष त्याच्या वडिलांचा एकुलता मुलगा. बीटेक झाल्यावर लोकसेवा आयोगाच्या परीक्षा देऊन आयआरएस ऑफिसर म्हणून बेंगलोरला पोस्टेड होता. त्याच्या वडिलांचा इम्पोर्ट एक्स्पोर्ट चा मोठा बिझनेस होता. त्यानिमित्त सध्या बऱ्यांच दिवसांपासून ते कॅनडा मधे रहात होते. दोन तीनदा प्रयत्न करूनही अमृताचा आणि तिच्या आईचा त्यांच्याशी संपर्क होऊ शकला नव्हता. आशुतोष मध्ये नाही म्हणण्यासारखे काहीच नसल्याने, अमृताच्या आईची या लग्नाला हरकत असण्याचे काहीही कारण नव्हते. फक्त एकदा तिला त्याच्या वडिलांना भेटायची इच्छा होती. पण या ना त्या कारणाने अजूनही त्यांच्या भेटीचा योग आला नव्हता.

गेल्या दोन वर्षांत आशुतोष सोबत घालवलेले सुंदर क्षण अमृताच्या मिटल्या डोळ्यांपुढे साकारत होते. गोड, आर्जवी बोलणे असलेला, हसरा आशुतोष पहिल्या भेटीतच तिच्या मनात भरला होता. बर्‍याचदा वीकेंडला अमृताला भेटण्यासाठी तो फ्लाइटने बेंगलोरहून मुंबईला यायचा. त्याच्यासोबत हॉटेलिंग, शॉपिंग, सिनेमा यांत दोन दिवस कसे जायचे तिला कळायचेही नाही. त्याच्या सोबत जागवलेल्या बेभान, धुंद रात्री आठवून आत्ताही तिच्या अंगभर रोमांच फुलले.

लग्न दोन महिन्यांवर आले होते. दोघांनीही कोर्ट मॅरेज करून अगदी जवळच्या नातेवाईक आणि मित्र मैत्रिणींना जंगी पार्टी द्यायचे ठरवले होते. भारी सॅलरी पॅकेज असलेल्या अमृताने आपल्या पगारातून स्वतःचे घर खरेदी करण्यासाठी पहिल्यापासूनच पैसे बाजूला ठेवले होते. तिचे स्वतःचे घर - संसाराचे स्वप्न लवकरच पूर्ण होणार होते. आशुतोषने बंगलोरला एका ब्रोकरच्या मार्फत दोन बेडरूम्स चा फ्लॅट बुक केला होता. नव्वद लाखांच्या फ्लॅटसाठी त्याने वीस लाख कर्ज काढून बाकीचे पस्तीस-पस्तीस लाख दोघांनी टाकायचे ठरवले होते. अमृताने परवाच बंगलोरमधील तन्मय गोस्वामी नावाच्या बिल्डरच्या अकाऊंटला पस्तीस लाख अॉनलाइन ट्रान्सफर केले होते.
भविष्याची सुंदर स्वप्ने रंगविणारी अमृता खूपच आनंदात होती. आकाशात उंच विहरणाऱ्या पक्षाप्रमाणे तिचे मन हलके झाले होते.

मोबाइलच्या रिंगने तिची तंद्री भंगली. बंगलोरहून के प्रसाद नावाच्या पोलिस इन्स्पेक्टरचा फोन होता. तिने तन्मय गोस्वामी नावाच्या माणसाला पैसे ट्रान्सफर केले त्याबद्दल ते चौकशी करत होते. त्यासंदर्भात उद्या ते तिला भेटायला येणार होते. अमृता काळजीत पडली. तिला शंका आली, की ज्या बिल्डर तन्मय गोस्वामीला तिने पैसे ट्रान्सफर केले आहेत, तो फ्रॉड तर नाही? असे असल्यास आपले चांगलेच आर्थिक नुकसान होणार. तिने काळजीतच आशुतोषला फोन लावला. त्याचा फोन स्विच अॉफ आला. त्यानंतर वारंवार फोन लावूनही त्याचा फोन बंद असल्याचा ऑपरेटरचा मेसेज आला. अमृताच्या मनात आले, "आशूला काय झाले? तो कधीही फोन स्विच अॉफ ठेवत नाही. तो कुठल्या अडचणीत तर नसेल ना?" रात्रभर आशुतोषच्या काळजीने तिच्या डोळ्याला डोळा लागला नाही.

सकाळी दहाच्या सुमारास इन्स्पेक्टर प्रसाद आपल्या दोन सहकार्‍यांसह तिच्या घरी आले.
"मॅडम तुम्ही तन्मय गोस्वामीला ओळखता का?" इन्स्पेक्टर प्रसादने तिला प्रश्न केला.
"नाही. त्यांना मी कधी भेटले नाही. पण ते बंगलोरचे मोठे बिल्डर आहेत. आमच्या फ्लॅटसाठी ची रक्कम मी त्यांच्या अकाऊंटला ऑनलाइन ट्रान्स्फर केली."
"तुम्हाला कोणी सांगितले ते बंगलोरचे बिल्डर आहेत म्हणून?"
"आशुतोष जोशी, म्हणजे माझ्या होणाऱ्या नवऱ्याने."
"मग एवढी मोठी रक्कम ट्रान्सफर करण्यासही त्यांनीच तुम्हाला सांगितले असणार. ."
"हो. आशुतोषच्या सांगण्यावरुनच मी पस्तीस लाख तन्मय गोस्वामीच्या अकाऊंटला ट्रान्सफर केले."
"हम्म. ." इन्स्पेक्टर प्रसाद विचारात पडले. पुढच्याच मिनिटाला त्यांनी खिशातून एक फोटो काढून तिच्यासमोर धरला आणि विचारले,
"हा तुमचा होणारा नवरा आहे का?"
"हो हा आशुतोषचा फोटो आहे. पण त्याचा फोटो तुमच्या जवळ कसा?"
"मॅडम, हा आशुतोष जोशी नसून तन्मय गोस्वामी आहे."
"काही तरी काय बोलताय इन्स्पेक्टर?" अमृता रागाने म्हणाली.
"सॉरी मॅडम पण हे खरे आहे. मॅट्रीमोनी साइटवर स्वतःचे प्रोफाइल अपलोड करून, त्यावर खोटी माहिती टाकून, आयआरएस ऑफिसर असल्याचे भासवून, त्यासाठीचे बनावट आयडी कार्ड वापरून, उच्चशिक्षित, हाय प्रोफाइल मुलींना हेरून, आपल्या जाळ्यात ओढून त्यांची आर्थिक फसवणूक करण्याचा त्याचा धंदा आहे. त्याच्याविरुद्ध चार मुलींच्या कम्प्लेन्ट्स आहेत. तो फरार आहे आणि पोलिस त्याच्या शोधात आहेत."

इन्स्पेक्टरचे बोलणे ऐकून अमृताच्या पायाखालची जमीन सरकली. तिला फार मोठा मानसिक धक्का बसला. त्या धक्क्याने तिला भोवळ आली आणि ती जमिनीवर कोसळली.

अमृता शुद्धीवर आली तेव्हा ती हॉस्पिटलच्या स्पेशल रुममध्ये होती. तिच्या उशाशी तिची आई बसली होती. सर्व प्रसंग आठवून ती ओक्साबोक्शी रडू लागली. एवढी उच्चशिक्षित, हायप्रोफाइल मुलगी मात्र एका बहुरूपी नराधमाने तिचे तन मन धन सर्वच लुटले होते.

*****

प्रिय वाचक,
ही कथा सत्यघटनेवर आधारित आहे. २०१४ ते २०१६ या दरम्यान तन्मय गोस्वामी नावाच्या व्यक्तीने आठ मुलींची या प्रकारे फसवणूक करून त्या सगळ्यांचे एकूण दीड कोटी रुपये लुबाडले. मॅट्रीमोनी साइटवर खोटे प्रोफाइल तयार करून, तिशीतल्या, अविवाहित, हाय प्रोफाइल, एकट्या राहणार्‍या मुलींना आपल्या जाळ्यात ओढून त्यांची आर्थिक फसवणूक करणे ही त्याची मोडस ऑपरेंडी होती.

मॅट्रिमोनी साइटवरील दहापैकी सात प्रोफाइल बनावट असतात, असे मुंबईतील एका प्रसिद्ध सायबर कायदे तज्ज्ञाचे मत आहे. तेव्हा अशा साइटस् द्वारे लग्न ठरवताना शक्य तेवढी काळजी घेणे आवश्यक आहे.

*****

©कविता दातार

सावधान भाग ४

सावधान भाग ४

मेघा आज विशेष उत्साहात होती. तिचे आणि समीरचे दुबई ला जाण्यासाठीचे एअर तिकीट आणि व्हिसा तिच्या मेलवर ट्रॅव्हल कंपनीकडून आजच आला होता. आठवडाभरापूर्वीच बँकेकडून कुरियरमार्फत नवे चिप बेस्ड डेबिट कार्ड तिला मिळाले होते. एटीएमवर जाऊन तिने त्याचा पीन सेट करून त्याला अॅक्टिवेट देखील केले होते. सेट केलेला पीन तिने कार्ड कव्हर वर व्यवस्थित (!) लिहून ठेवला. कार्डवरची स्पेंडिंग लिमिट पाहूनच तिने आपली शॉपिंग लिस्ट बनवली. मोठ्या उत्साहाने ती प्रवासाच्या तयारीला लागली.

दुबईत पोहोचल्यावर सिटी टूर, डेझर्ट सफारी वगैरे झाल्यावर टुर गाईड सोबत सर्वजण ग्लोबल व्हिलेजमध्ये आले. तिथे प्रत्येक देशाचा एक स्टॉल होता आणि त्यावर त्या देशातल्या विशेष वस्तू आणि खाद्यपदार्थ विकायला ठेवले होते. तिथे भारताच्या स्टॉलवर गाय वासराची एक सुंदर पितळीची मूर्ती मेघाला खूप आवडली आणि तीने ती खरेदी केली. मूर्तीची किंमत जास्त असल्याने आणि तेवढे डरहॅम तीच्या जवळ नसल्याने तिने तिच्या डेबिट कार्डने पेमेंट केले. स्टॉलवरून बाहेर पडताना एका चायनीज मुलीचा तिला धक्का लागून तिच्या हातातले सामान खाली पडले. दिलगीरी व्यक्त करून ती मुलगी तिच्या बरोबर खाली वाकून तीचे सामान गोळा करू लागली आणि नंतर तिथून निघून गेली. रात्रि हॉटेलवर पोहचल्या वर तिच्या लक्षात आले की तिच्या मोबाइलवर इंटरनॅशनल रोमिंग नसल्याने बँकेकडून कुठलाही अलर्ट मेसेज तिला येऊ शकणार नव्हता. तिने ही गोष्ट समीरला सांगितली पण त्यावर फार विचार न करता टूर एन्जॉय कर असे त्याने तिला समजावले.

चार दिवसांचा दुबई टूर मस्त एन्जॉय करून दोघेही मुंबईत परतले. मुंबईत आल्याच्या दुसऱ्या दिवशी समीर अॉफिसला गेल्यावर तिने लॅपटॉप उघडून आपल्या बँक अकाउंटचे स्टेटमेंट पाहीले आणि तिला धक्का बसला. टूरवर जाण्याआधी अकाउंटमधे सव्वाचार लाख रुपये बॅलन्स होता आणि आता बँकेचे स्टेटमेंट केवळ दीड लाख बॅलन्स दाखवत होते. एवढी तर तीने खरेदी केली नव्हती. तिने स्टेटमेंट नीट बघितले. पावणे तीन लाख रुपये डेबिट कार्डने पे केलेले दिसत होते. तिने हिशोब लावला साधारणतः एक लाखाची तिने खरेदी केली होती. मात्र हे पावणे दोन लाख रुपये कुठेही खर्च केलेले तिला आठवत नव्हते. मेघाने बँकेत जाऊन तपास लावण्याचे ठरवले. बँकेतील अधिकाऱ्याने तिला सांगितले की हे पैसे दुबई मॉल मधे तिचेच डेबिटकार्ड वापरून खर्च केले गेले आहेत. यापेक्षा जास्त माहिती तो सांगू शकला नाही. मेघाला दुबई मॉल मधे काही खरेदी केल्याचे आठवत नव्हते. तिने समीरला फोन लावला आणि सगळं सांगून विचारलं,
"समीर, अरे तु दुबई मॉल मधे माझे डेबिट कार्ड वापरुन काही खरेदी केलं आहेस का?"
"माझ्याजवळ माझे कार्ड असताना मी कशाला तुझे कार्ड वापरेन?? ते ही तुला न सांगता? काहीतरी काय??"
समीरने चिडून म्हंटले.
"चिडू नकोस ना. मी फक्त खात्री करण्यासाठी विचारले."
रडकुंडीला येऊन मेघा म्हणाली.
"ठीक आहे. . तू काळजी करू नकोस. . मी शॉर्ट लिव्ह घेऊन लवकर घरी येतो. मग आपण माझ्या सायबर सिक्युरिटी कन्सल्टंट असलेल्या मित्राकडे जाऊन काय करता येइल ते बघू."
एवढे बोलून त्याने फोन ठेवला. मेघाच्या मनाला थोडी उभारी आली. पण तिची बैचेनी कमी झाली नाही. ती संध्याकाळ केव्हा होते याची वाट पाहू लागली.

संध्याकाळी समीर आल्यावर दोघेही त्याच्या सायबर सिक्युरिटी कन्सल्टंट असलेल्या जॉय विल्सन नावाच्या मित्राच्या ऑफिसला आले. जॉयला सर्व हकीकत सविस्तर पणे सांगून काय करता येईल असे समीरने विचारले. थोडा वेळ विचार करून, लॅपटॉपवर काही सर्च करून जॉयने मेघाला विचारले "कार्ड वापरून शॉपिंग केल्यावर कोणी तुमचे कार्ड घेतले होते का? किंवा तुमच्या फार जवळ आले होते का ?" मेघाला कळेना कि हा असे का विचारतो आहे? मग तिला एकदम आठवले आणि ती म्हणाली, "हो एक चायनीज मुलगी मला येउन धडकली होती. त्यामुळे माझ्या हातातील सामान खाली पडले आणि तिने ते माझ्याबरोबर खाली बसून उचलून दिले" हे ऐकून जॉय म्हणाला. "ती चायनीज मुलगी नक्कीच हॅकर असणार. तुमच्या सामानासोबत कार्डही खाली पडले असणार. तिने त्यावरचा पीन पाहून लक्षात ठेवला असणार आणि तिच्या जवळच्या वायफाय अॅडॉप्टरच्या सहाय्याने तुमचे डेबिट कार्ड डिटेल्स चोरले असणार. नंतर ते डिटेल्स ब्लँक प्लॅस्टिक कार्डवर कॉपी करून दुबई मॉल मधे शॉपिंग केली असणार. सर्व परिस्थिती पाहता सायबर गुन्हेगाराचा माग काढणे आणि तुमचे पैसे परत मिळणे कठीण दिसतेय. कारण गुन्हा आपल्या देशात घडला नसून दुसऱ्या देशात घडला आहे आणि गुन्हेगार तिसर्‍याच देशातला आहे. ही घटना घडूनही तीन चार दिवस होऊन गेले आहेत. तरी मी जमतील तसे प्रयत्न करतो." यापुढे शक्य ती काळजी बाळगण्याचे मनाशी ठरवून जॉयचा निरोप घेउन मेघा समीर तिथून बाहेर पडले.

जॉयने सांगितल्याप्रमाणे वायफायचे चिन्ह असलेले नवीन चीप बेस्ड डेबिट आणि क्रेडिट कार्ड आरएफआयडी (रेडिओ फ्रिक्वन्सी आयडेन्टिफिकेशन) एनेबल्ड असते. त्यामुळे वायफाय असलेल्या ठिकाणी कार्ड रीडरमध्ये स्वाइप न करता फक्त टॅप केले तरी चालते. एवढेच काय एखादा हॅकर तुमच्या सहा सात इंच जवळ आल्यावरही तुमच्या कार्डचे डिटेल्स आरएफआयडी मुळे वायफाय अॅडॉप्टर वापरून हॅक करू शकतो. मात्र ते डिटेल्स वापरून तो कुठलेही एकच ट्रान्जेक्शन करू शकतो. कारण आरएफआयडी च्या द्वारे पास झालेला कोड दरवेळेस वेगळा असतो. हे टाळण्यासाठी तुम्ही आपले कार्ड ॲल्युमिनियम फॉईलमध्ये रॅप करून सोबत बाळगू शकता किंवा आरएफआयडी ब्लॉकिंग वॉलेट कुठल्याही शॉपिंग साइटवरून किंवा दुकानातून खरेदी करून वापरू शकता. तेव्हा सावधान आणि सुरक्षित राहून नवीन टेक्नोलॉजी चा वापर करा.

© कविता दातार

सावधान भाग १

सावधान भाग १

प्रसंग १

मोहिनीने मेलबॉक्स उघडला. तिच्या बँकेकडून आलेले मेल दिसत होते. त्यात एक लिंक दिली होती. बँकेच्या नेट बँकिंग अॅप ची ती लिंक होती. लिंक क्लिक करून ते अॅप मोहिनीने मोबाइल वर इंस्टॉल केले. चेक करून पाहण्यासाठी अॅप ओपन करून तिने आपला कस्टमर आयडी आणि पासवर्ड देऊन  सबमिट बटन क्लिक केले. त्याबरोबर तिचा मोबाइल हँग झाला. रिसेट करून मोबाइल सुरू केल्यावर  बँकेकडून साठ हजार रूपये डेबिट झाल्याचा मेसेज तिला आला. बर्‍याचदा हॅकर्स बँकेच्या इमेल आयडीशी मिळता-जुळता
इमेल आयडी वरून लोकांना इमेल पाठवून फसवणूक करतात.

प्रसंग २

सकाळी १० च्या सुमारास समीरला एक फोन कॉल आला. एक्सवायझेड सिक्युरिटीज मधून बोलत असल्याचे आणि आजचा दिवस शेअर ट्रेडिंग, ब्रोकरेज फ्री असल्याचे पलीकडील मुलीने गोड आवाजात सांगितले. ट्रेडिंग करण्यासाठीचे अॅप तिने त्याला मेलद्वारे पाठवले. समीरने ते इंस्टॉल केले.  समीरचे एक्सवायझेड बँकेत डिमॅट अकाऊंट होते. त्या अॅपमध्ये त्याच्या डिमॅट अकाउंटचे डिटेल्स दिसत होते. शेअर खरेदी करण्यासाठी लिंक दिसत होती. तरीही खात्री करुन घेण्यासाठी त्याने बँकेत फोन केला. तेथील अधिकार्‍याने ब्रोकरेज फ्री अॉफर नसल्याचे सांगितले. वेळीच समीरने खात्री करून घेतल्याने त्याची आर्थिक फसवणुक टळली.

बनावट अॅप्सपासून सावधान रहा. गुगल प्लेस्टोअर किंवा  आयओएस अॅप स्टोअर या सारख्या खात्रीच्या स्रोतांवरूनच कुठलेही अॅप इन्स्टॉल करून वापरा.

©कविता दातार

सावधान भाग २

सावधान भाग २

रीना लग्न होउन मुंबईत येउन वर्ष उलटलं होतं. तिचे एमसीए पर्यंत शिक्षण झाले होते. इंटरनेट वरील एका जॉब पोर्टलच्या माध्यमातून तिने पाच सहा कंपन्यांमधे नोकरीसाठी अप्लाय केले होते. काही दिवसांनी तिला एका नावाजलेल्या कंपनीकडून (??) ईमेल आले. ईमेलनुसार रीना त्या कंपनीत ट्रेनी सॉफ्टवेअर इंजिनिअर  या पदासाठी निवडली गेली होती. सिक्युरिटी म्हणून तिचे डेबिट कार्ड डिटेल्स  कंपनीला हवे होते. बर्‍याच दिवसांपासून नोकरीच्या शोधात असलेल्या रीनाला या बातमीमुळे खूपच आनंद झाला. फारसा विचार न करता तिने आपल्या डेबिट कार्डचे डिटेल्स त्या मेल आयडी वर पाठवले. तासाभरात तिला एक फोन आला. फोनवर बोलणारी मुलगी अत्यंत आर्जवी स्वरात पाचशे रुपये प्रोसेसिंग चार्जेस तिच्या डेबिट कार्ड वरून वळते करण्यासाठी परवानगी मागत होती. त्यासाठी जो ओटीपी तिच्या मोबाइल वर येइल तो पाठवण्याची तिने विनंती केली. रीना ला माहीत होते कि कोणाशीही कार्ड डिटेल्स आणि ओटीपी कधी शेअर करू नाही. पण तिला चालून आलेली नोकरीची संधी सोडावी वाटत नव्हती. तिने बँकेकडून आलेला ओटीपी ज्या नंबरवरून कॉल आला होता त्यावर  एसएमएस करून पाठवून दिला. थोड्याच वेळात तिच्या अकाऊंट मधले तीस हजार रुपये डेबिट झाल्याचा एसएमएस तिला आला. तिने लगेचच थोड्या वेळापूर्वी आलेल्या फोनवर फोन करून विचारण्याचा प्रयत्न केला पण तो फोन बंद होता. तिला स्वतःच्या मूर्खपणावर खूप राग आला. अचानक तिला कुठेतरी वाचल्याचे आठवले की आरबीआयच्या नव्या नियमा नुसार डेबिट/क्रेडिट कार्ड फसवणुकीमुळे झालेले ग्राहकांचे नुकसान तीन दिवसांच्या आत बँकेत रिपोर्ट केल्यास बँकेकडून १००% नुकसान भरपाई मिळते. त्याप्रमाणे लगोलग ती बँकेत जायला निघाली. बँकेतील अधिकाऱ्याने सांगितले तुम्ही ओटीपी स्वतःहून दिला असल्यामुळे आम्ही हे नुकसान भरून देऊ शकत नाही.

बऱ्यांच प्रसंगांत असे होते की सुजाण, सुशिक्षित, लोकांना सर्व काही माहित असते जसे डेबिट/क्रेडिट कार्ड डिटेल्स, ओटीपी कोणाशीही शेअर करू नये. नुकसान झाल्यास सायबर सेलला कम्प्लेंट करून बँकेत रिपोर्ट करावा म्हणजे नुकसान भरपाई मिळू शकते. तसेच कुठलीही कंपनी तुम्हाला नोकरी देताना तुमच्याकडून कुठल्याही प्रकारचे शुल्क आकारत नाही किंवा तुमची कार्ड डिटेल्स मागत नाही.  पण परिस्थितीवश किंवा काही कारणाने त्यांच्या हातून अशा चुका घडतात आणि ते आर्थिक फसवणुकीला बळी पडतात.

यावर एक उपाय असा करता येइल कि आपण ज्या अकाऊंटद्वारे नेट बँकिंग किंवा कार्ड पेमेंट करतो. त्या अकाउंटमध्ये कमीत कमी बॅलन्स ठेवावा म्हणजे नुकसान जरी झाले तरी त्याची तीव्रता कमी असेल. काही ठिकाणी डेबिट कार्ड ऐवजी क्रेडिट कार्ड वापरल्यास त्याची सुरक्षित रक्कम मर्यादा जास्त असल्यामुळे नुकसान कमी होते. तसेच क्रेडिट कार्ड चोरी झाल्यास त्यानंतर त्याच्याद्वारे होणार्‍या व्यवहारांची जबाबदारी  कार्डधारकाची नसते. मात्र बँकेच्या हेल्पलाईनवर आणि सायबर सेलला चोरीची कंप्लेंट दिली गेली असावी.

©कविता दातार

सावधान भाग ३

सावधान भाग ३

आशाताई. . वय वर्षे सदुसष्ट. वयाच्या मानाने खूपच अॅक्टिव्ह, अलर्ट, पॉझिटिव्ह. सतरा वर्षांपूर्वी एकुलत्या मुलगा आणि सुनेचा रस्ता अपघातात झालेला अकाली मृत्यू त्यांना मुळापासून हादरवून गेला. पण पाच वर्षांच्या शाल्मली कडे पाहून त्यांनी आपले आभाळाएवढे दुःख गिळले. आणि तिच्या संगोपनात स्वतःला झोकून दिले. आता शाल्मली बीटेक, एमबीए होऊन मुंबईत मल्टिनॅशनल कंपनीत मॅनेजमेंट कन्सल्टंट म्हणून काम करतेय.
व्हॉट्सअॅपच्या नोटिफिकेशन साउंड ने आशाताई भानावर आल्या. त्यांनी हातातले पुस्तक बाजूला ठेवले आणि मोबाइल उचलला. कुठला तरी नवाच नंबर दिसत होता पण प्रोफाईल फोटो मात्र शाल्मलीचा होता.
"हाय आज्जी. ."
"अग हा कुठला नंबर आहे ?"
"मी म्हटले होते ना, ड्युएल सिम मोबाइल आहे तर जीओचे अजून एक सीम घेते. त्यावरून कॉलींग स्वस्त पडतं. त्यावरूनच तुला मेसेज करतेय. कशी आहेस?"
"मी छान आहे गं. . पण आजकाल तुझा आवाज दुर्लभ झालाय. . मला माहित आहे तुला खूप काम असतं, पण कधीतरी आजीसाठी थोडा वेळ काढावा की. . "
"हो ग एकदा हे प्रोजेक्ट संपलं ना कि मी जरा मोकळी होईन. मग नाशिकला २ -३ दिवस तुझ्याकडे येईन तेव्हा खूप गप्पा करूया. बरं ऐक ना. . मला ओनर ने फ्लॅट रीकामा करायला सांगितलं आहे. मी नवी जागा बघितली आहे पण डिपॉझिट दीड लाख म्हणताहेत. आता मी तिथूनच बोलतेय. लगेचच ही जागा फायनल करावी लागेल. नाहीतर कुठे रहायचे प्रश्न आहे. माझ्याजवळ सध्या एवढे पैसे नाहीत. सॅलरीची वाट बघत बसले तर ही जागा हातची जाईल. तु दीड लाख लगेच ट्रान्सफर करतेस का? नाहीतर तुझे कार्ड डिटेल्स दे. ते वापरून ऑनलाइन पेमेंट करते मी या फ्लॅटच्या ओनर ला."
"हं थांब. .कार्ड कुठे ठेवलं बरं मी. . हं आठवलं. . पर्स मधे ठेवलं होतं. .हं घे लिहून. . 4212xxxxxxxx7654. कार्डवरचे नाव आशा दीक्षित. एक्स्पायरी डेट 12/23. सीव्हीव्ही 911. एवढ्याने काम होईल ना? फ्लॅट नीट बघून घे. सर्व सोयी आहेत ना ? याची खात्री करून घे आणि डील झाल्यावर मला कळव. "
"थॅंक्स माय डियर आज्जी. . तुझ्या फोनवर एक ओटीपी येईल तो मला या नंबरवर लगेच फॉरवर्ड कर. मी पळते. I will catch you later....Byeee !!"
शाल्मली ऑफलाइन झाली. आशाताईंनी हसून फोन खाली ठेवला. फोनवर आलेला ओटीपी त्यांनी लगेच शाल्मलीच्या नव्या नंबर वर फॉरवर्ड केला. थोड्या वेळाने त्यांना परत मेसेज आल्याचा साउंड आला. "शामुने ओनरला पैसे ट्रान्सफर केले असणार." असे मनाशी म्हणून मेसेज न पाहताच बाजूला ठेवलेले पुस्तक त्यांनी उचलले.
संध्याकाळचे साडेसहा वाजले. फिरण्यासाठी म्हणून त्या बाहेर निघणार एवढ्यात मोबाइल वाजला. त्यांनी फोन उचलला. पलीकडून शाल्मली बोलत होती.
"काय गं ! पैसे दिलेत का ओनरला? केव्हा शिफ्ट होतेय नव्या जागेत ?" त्यांनी विचारले.
"कुठली नवी जागा?? कशा संबंधी बोलतेयस तु?" शाल्मलीने गोंधळून विचारले.
"अगं मघाशी नाही का आपण व्हॉट्सअॅपवर बोललो?? तुझ्या नव्या नंबरवरून? तुला मी माझे कार्ड डिटेल्स दिले. तुला दीड लाख रुपये लवकरात लवकर ओनरला ट्रान्स्फर करायचे म्हणलीस नवी जागा घेण्यासाठी."
"आजी बरी आहेस ना तू? मी आज दोन दिवसांनंतर तुझ्याशी बोलतेय. आणि माझा ह्या नंबर व्यतिरिक्त दुसरा कुठलाही नंबर नाही आहे. तू कोणाला दिलेस कार्ड डिटेल्स ??"
आशाताईंच्या पायाखालची जमीन सरकली. त्यांनी शाल्मलीला सर्व घटनाक्रम सांगितला. शाल्मली अवाक झाली. तिने त्यांच्याकडून ज्या नंबरवरून व्हाॅटस्अॅप मेसेजेस आले तो नंबर मागितला. त्यांनी फोन बंद केला आणि व्हॉट्सअॅपवरून शाल्मलीला तो नंबर पाठवला. मघाशी आलेला बँकेकडून चा मेसेज त्यांनी बघितला. त्यांच्या अकाऊंटमधून चार लाख डेबिट झाले होते. आशाताईंना स्वतःच्या मुर्खपणाचा खूप राग आला. अगतिकतेने त्यांच्या डोळ्यांत पाणी आले. खूप मोठा आर्थिक फटका त्यांना बसला होता. स्वतःही त्यांनी त्या नंबरवर दोन तीनदा कॉल केला पण हा नंबर अस्तित्वात नाही असा त्यांना रिप्लाय मिळाला. त्यांनी बँकेच्या हेल्पलाइनला फोन करून सर्व डिटेल्स देऊन काही करता येत असल्यास करण्याची विनंती केली. पण त्यांनी स्वतःच ओटीपी फॉरवर्ड केल्याने हेल्पलाइन ऑपरेटरने त्यांना पैसे परत मिळणे कठीण असल्याचे सांगितले. तरी शक्य तेवढे प्रयत्न करण्याचे आश्वासन दिले. आशाताईंना त्या आश्वासनातील फोलपणा जाणवला.
शाल्मलीने सुद्धा बँक हेल्पलाइनला फोन केला. सायबर सेलला ऑनलाइन कम्प्लेंट दिली. कम्प्लेंट ची कॉपी घेऊन दुसऱ्या दिवशी बँकेत जाऊन सर्व घटना सांगून पैसे परत मिळवण्यासाठी आटोकाट प्रयत्न केले. एका सायबर सिक्युरिटी कन्सल्टंटचीही मदत घेतली. त्याने दिलेल्या माहितीनुसार कार्ड डिटेल्स चा उपयोग करून सायबर चोराने ऑनलाइन ज्वेलरी विकत घेतली होती. ज्या सीमकार्डवरून आशाताईंना मेसेजेस आले होते ते सिमकार्ड दादर मधील एका दुकानातून शाल्मलीच्या नावानेच खरेदी केले गेले होते. दोन महिन्यांच्या तपासाअंती सुद्धा अजूनपर्यंत सायबर गुन्हेगार पोलिसांच्या हाती लागला नाही.
हा घटनाक्रम पाहता एक खूणगाठ प्रत्येकाने लक्षात ठेवावी कि कुठल्याही परिस्थितीत आपले डेबिट किंवा क्रेडिट कार्ड डिटेल्स फोन किंवा इमेल वरून अगदी आपल्या जवळच्या माणसांशीही कधीही शेअर करू नये. तसेच आपले आधार कार्ड, पॅन कार्ड यासारखे कागदपत्रं कुठे द्यायचे झाल्यास त्यावर तारीख आणि कशासाठी देत आहात ते लिहून सही करावी. म्हणजे पुनःपुन्हा त्या कागदपत्रांचा गैरवापर होणार नाही.

©कविता दातार

इंटरनेट वरील अर्थार्जनाचे मार्ग

#WorkFromHomeThruNet
#इंटरनेट वरील #अर्थार्जनाचे_मार्ग

इंटरनेट हे माहिती आणि मनोरंजनाचा खजिना हे आपणां सर्वांना माहितच आहे. याबरोबरच इंटरनेट वापरून आपण अर्थार्जन देखील करू शकतो हेही तुम्हांला ऐकून माहीत असेल. इंटरनेटवर अर्थार्जनाचे भरपूर मार्ग उपलब्ध आहेत जसे,

-#फ्रिलान्सर
तुम्ही  प्रोग्रामर, डिझायनर, मार्केटर, अकाउंटंट, कंसल्टंट, लेखक किंवा काहीही असलात तरी तुम्हाला इंटरनेटवरील फ्रीलान्सिंग वेबसाइट्सवर भरपूर काम उपलब्ध आहे. फ्रीलान्सर म्हणून काम देणाऱ्या काही विश्वासार्ह वेबसाइट्स. . .
Upwork.com
Elance.com
Freelancer.com
Guru.com
99designs.com
या साइट्सवर तुमचे आकर्षक प्रोफाइल बनवून, तुम्ही जे जे काही करू शकतात ते सर्व पर्याय निवडून ठेवल्यास तुम्हाला  नक्कीच काम मिळू शकते.  माझ्या परिचयातील एका मुलीने पुण्यातील नोकरी गमावल्यावर  Upwork या साइटच्या माध्यमातून वेब डिझाइनिंग करून अवघ्या वीस दिवसांत पंधराशे डॉलर्स कमावले. तुम्ही उत्तम चित्रकारी करत असाल तर 99designs या साइटवर  तुम्हाला खूप काही करण्यासारखे आहे.

- फ्रीलान्सर म्हणून काम करण्यासाठी तुम्ही खूप वेळ देऊ शकत नसाल तर काही छोटी कामे सुद्धा काही साइट्सवर उपलब्ध आहेत. जसे मराठीतून इंग्लिशमध्ये भाषांतर करणे, स्कॅन केलेल्या पुस्तकातील उतारे टाइप करणे, कपड्यांचे डिझाइन्स बनवणे, लोगो डिझाइन्स, डेटा एन्ट्री वगैरे. यासाठी तुम्हाला कमीत कमी ५ ते जास्तीत जास्त ५० डॉलर्स मिळू शकतात आणि कुठलीही बांधिलकी न ठेवता तुम्ही जमेल तेव्हा काम करू शकता. अशी छोटी कामं देणाऱ्या साइट्स पैकी काही लोकप्रिय साइट्स आहेत
mturk.com (Amazon's mechanical turk)
fiverr.com
peopleperhour.com
या साइट्स म्हणजे कमी अवधीत काम करणाऱ्या आणि करवून घेणाऱ्या लोकांच्या मार्केट प्लेसेस आहेत.

- तुम्ही डॉक्टर, डायटिशियन, सायकॉलॉजिस्ट, शिक्षक किंवा समुपदेशक  असाल तर तुमच्या #लेक्चर्स_टिप्स आणि #सल्ल्यांचे_व्हिडिओज बनवून लिंकच्या स्वरूपात लोकांना उपलब्ध करून पैसे मिळवू शकता. हे सर्व कसे करायचे हे समजून घेण्यासाठी या विषयातील सल्लागारांची मदत घेता येइल.
-  वरील प्रमाणे व्हिडिओज बनवून यूटय़ूबवर (YouTube.com) अपलोड करता येतील. यासाठी फक्त तुमचे जीमेल अकाऊंट असणे गरजेचे आहे. व्हिडिओ सोबत जाहिराती दाखविल्यास जाहिरातदारांकडून यूट्यूबला पैसे मिळतात व त्यातील चोपन्न टक्के भाग व्हिडिओ ज्याने अपलोड केला आहे त्याला दिला जातो. ऑस्ट्रेलियात स्थायिक झालेल्या अर्चना हेब्बर यांनी तेथे सॉफ्टवेअर टेस्टींगमध्ये नोकरी मिळवण्यासाठी खूप प्रयत्न केले. पण त्यांना नोकरी मिळाली नाही. मग वेळ जाण्यासाठी म्हणून त्यांनी साऊथ इंडियन खाद्यपदार्थांचे ब्लॉग्ज लिहिणे सुरू केले. मैत्रिणीच्या सांगण्यावरून खाद्यपदार्थ बनवण्याचा व्हिडिओ बनवून त्यांनी यूट्यूबवर टाकला. त्याला प्रचंड प्रतिसाद मिळाला. आज त्यांचे हेब्बर किचन या नावाचे यू ट्यूब चॅनेल सुप्रसिद्ध आहे आणि त्या लाखों रुपये कमवत आहेत.

- Meesho, Sello, InstaShop, SocialShopWave या आणि अशा काही #अॅप्सच्या माध्यमातून तुम्ही ग्राहकांशी जोडले जाऊन त्यांना #ऑनलाइन_शॉपिंग उपलब्ध करून देऊ शकता. हा पर्याय वापरून अनेक गृहिणी घरबसल्या महिन्याला हजारो रुपये कमवत आहेत.

- #फेसबुक_पेज बनवून ते प्रमोट करून (पेजची जाहिरात करून, (हा पर्याय फेसबुकवर उपलब्ध आहे) ) त्यावर अॅमेझॉन, फ्लिपकार्ट वगैरे सारख्या ऑनलाइन शॉपिंग वेबसाइटच्या प्रोडक्ट लिंक्स उपलब्ध करून त्या लिंक्स बघणाऱ्यांनी क्लिक केल्यास आणि त्यावरून खरेदी केल्यास शॉपिंग वेबसाइट तुम्हाला चार ते दहा टक्के कमिशन देते. या प्रकाराला अफिलिएट मार्केटिंग असे म्हणतात.

- फेसबुक पेज, इन्स्टाग्रामवर प्रोडक्ट रिव्ह्यूज लिहून सुद्धा ते प्रॉडक्ट विकणाऱ्या शॉपिंग साइट कडून तुम्हाला कमिशन मिळू शकते. यासाठी मात्र लेखन कौशल्याबरोबरच त्या प्रॉडक्टची माहिती असणे जरुरीचे आहे.

- तुमचे लेखन कौशल्य वापरून तुम्ही एखाद्या #स्टार्टअप किंवा #वेबसाइटसाठी_लेखकाचे काम करू शकतात. याला कंटेंट रायटिंग असे म्हणतात. कन्टेंट रायटर्स ला इंटरनेटवर बऱ्यापैकी मागणी आहे. एक चांगला कंटेंट रायटर प्रत्येक आर्टिकल साठी ५००० ते २०००० रुपये घेतो.

- तुम्ही एखाद्या विषयात निष्णात असाल आणि तुमचे लेखन कौशल्य चांगले असेल तर तुम्ही #स्वतःची_वेबसाइट सुरू करून त्यावर #ब्लॉग लिहू शकतात. त्या ब्लॉग सोबत प्रोडक्ट लिंक्स जोडून अँफिलिएट मार्केटिंग करून बर्‍यापैकी पैसे कमवता येतात. मात्र यासाठी किमान पंधरा हजारांची सुरुवातातीला गुंतवणूक करावी लागते. तुमच्या ब्लॉगला भेट देणाऱ्यांची संख्या वाढवण्यासाठी प्रयत्न करावे लागतात आणि काही महिने किंवा एक दोन वर्षे वाट बघून मग कमाई सुरू होते. या कमाईत सातत्य असून हे तुमचे स्वतःचे रचनात्मक काम असते. अमित अग्रवाल, अर्चना दोषी, प्रदीप गोयल हे भारतातील काही सुप्रसिद्ध ब्लॉगर लाखो रुपये महिना कमावतात. सौंदर्य, आरोग्य, पाककला, गुंतवणूक, तंत्रज्ञान या विषयांवरील ब्लॉग्ज लोकप्रिय ठरतात.

- तुम्ही #डिझायनर असल्यास स्वतः डिझाइन केलेले कपडे, ज्वेलरी, शो पीसेस अमेझॉन, फ्लिपकार्ट, स्नॅपडील सारख्या अॉनलाइन शॉप वर विकायला ठेवू शकता किंवा स्वतःचे डिजिटल स्टोअर (स्टार्टअप) सुरू करू शकतात. डिजिटल स्टोअर सुरू करण्यासाठी सुरुवातीला बऱ्यापैकी गुंतवणूक आणि मेहनतीची तयारी हवी.

गृहिणी, अर्थार्जनाची गरज असलेले विद्यार्थी आणि नोकरीच्या शोधात असलेल्या तरुण तरुणींनी या पर्यायांचा विचार करण्यास हरकत नाही.

काही कारणाने नोकरी गमावलेल्या, दुर्दैवाने अपघातामुळे किंवा आजारपणामुळे घरी बसावे लागलेल्या लोकांनी निराश न होता या सर्व पर्यायांचा जरुर विचार करावा.

©कविता दातार

कॉसमॉस बँकेवरील सायबर हल्ला

कॉसमॉस बँकेवरील सायबर हल्ला

पुणे येथील ११२ वर्षें जुनी कॉसमॉस सहकारी बँक गेल्या आठवड्यात मोठ्या सायबर हल्ल्याने हादरली. अवघ्या अठ्ठेचाळीस तासांत बँकेच्या ९४.४२ कोटी रुपयांवर सायबर चोरांनी डल्ला मारला. कॉसमॉस बँकेचे चेअरमन मिलिंद काळे याच्यानुसार या हल्ल्याचा स्त्रोत कॅनडामध्ये आहे.
पहिला सायबर हल्ला शनिवारी ११ ऑगस्टला झाला. यात सायबर चोरांनी बँकेच्या एटीएम स्विच सर्व्हरवर मालवेअर वापरून ताबा मिळवला. मालवेअर (malicious software) हे एक प्रकारचे व्हायरस सॉफ्टवेअर असून त्याचा वापर करून हॅकर्स कुठल्याही कॉम्प्युटर सिस्टीमवर अनधिकृत ताबा मिळवतात. असा ताबा मिळवून ग्राहकांचे व्हिसा आणि रुपे डेबिट कार्डचे डिटेल्स चोरून या सायबर चोरांनी त्या डिटेल्सवरून क्लोन किंवा डुप्लिकेट डेबिट कार्ड्स बनवले. या क्लोन कार्ड्सचा वापर करून कॅनडा, हाँगकाँग आणि इतर अशा २८ देशांमधून व्हिसा डेबिट कार्ड वापरुन १२००० एटीएम ट्रॅन्झॅक्शन्स द्वारे ७८ कोटी रुपये  आणि भारतातील काही ठिकाणांहून रुपे कार्ड वापरुन २८४९ एटीएम ट्रॅन्झॅक्शन्स द्वारे २.५ कोटी रुपये काढून घेण्यात आले. यासाठी ४५० व्हिसा आणि रुपे डेबिट कार्डचा वापर करण्यात आला.
तुम्हाला नक्कीच प्रश्न पडला असणार की ग्राहकांचे एटीएम कार्ड वापरूनही ग्राहकांच्या खात्यातील पैसे कसे सुरक्षित राहिले ? या प्रश्नाचे उत्तर जाणून घेण्याआधी आपण जेव्हा एटीएम मशिनमधून कार्डद्वारे पैसे काढतो, तेव्हा काय होते हे बघू.
कार्ड एटीएम मशिनमध्ये घातल्याबरोबर त्याच्यावर असलेल्या मॅग्नेटिक स्ट्रिप वरील माहिती वाचली जाऊन पडताळून पाहिली जाते. त्यानंतर आपल्याला पिन (Personal Identification Number) टाकायला सांगितला जातो. हे सर्व काम बँकेचे एटीएम स्विच सर्व्हर करते. एटीएम स्विच सर्व्हर, बँकेच्या सर्व एटीएम मशिन्सना उपग्रहाद्वारे किंवा VPN (Virtual Private Network) किंवा 4G नेटवर्क ने जोडलेले असते. तर पिन टाकल्यावर तो कार्डवरील माहितीशी सुसंगत असल्यास पैसे काढण्याची सूचना एटीएम स्विच सर्व्हर, CBS (Core Banking System) ला पाठवते. आपल्या खात्यात पैसे असल्यास CBS एटीएम स्विच सर्व्हरला पैसे देण्याबाबत सूचना देते आणि आपल्याला हवे असलेले पैसे मिळतात.
सायबर हल्ल्याच्या या घटनेत सायबर चोरांनी मालवेअर वापरून ताबा मिळवलेल्या एटीएम स्विच सर्व्हरचा वापर ग्राहकांचे डेबिट कार्ड डिटेल्स मिळवण्यासाठी केला. त्याच बरोबर एक डुप्लिकेट, पॅरलल, एटीएम स्विच सर्व्हर (Proxy Switch Server) तयार करून ओरिजिनल स्विच सर्व्हरच्या ऐवजी त्याचा वापर केला. या प्रॉक्सी स्विच सर्व्हरने एटीएम मशिनकडून येणाऱ्या रिक्वेस्ट कोर बँकिंग सिस्टीमला न पाठवता स्वतःच सगळे ट्रान्झॅक्शन्स व्हॅलिडेट किंवा अॅप्रूव्ह केले. त्यामुळे ग्राहकांचे डेबिट कार्ड वापरूनही कोर बँकिंग सिस्टम बायपास केली गेल्यामुळे पैसे बँकेच्या कॉर्पस्  किंवा पूल मधून गेले. वारंवार होणाऱ्या एटीएम विड्रॉवल मुळे ही सायबर चोरी बँकेच्या  लक्षात आली आणि बँकेने व्हिसा, रुपे डेबिट कार्ड पेमेंट सिस्टीम आणि त्यांचे एटीएम नेटवर्क बंद केले.
१३ ऑगस्ट, सोमवार रोजी या सायबर चोरांनी उभारलेल्या प्रॉक्सी पॅरलल स्विच सिस्टीमचा वापर करून १३.९२ कोटी रुपये SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial telecommunication) द्वारे हाँगकाँग स्थित हँगसेंग बँकेत एएलएम ट्रेडिंग लिमिटेड या अकाऊंटला वळते केले.
सायबर तज्ज्ञांच्या मते या सायबर हल्ल्यामागे उत्तर कोरियाच्या लाझारस (Lazarus) या मोठ्या हॅकर्स समूहाचा हात असावा. त्यांनी अशा प्रकारे पोलंड आणि बांग्लादेशातील बँकांत ही याआधि सायबर हल्ले केलेले आहेत.
बँकेचे मॅनेजिंग डायरेक्टर सुहास गोखले यांनी या सर्व प्रकाराबाबतची एफआयआर पुण्यातील चतुश्रुंगी पोलिस स्टेशनला नोंदविली.
कॉसमास बँकेवरील हा सायबर हल्ला रिझर्व बँक, बँकिंग सेक्टर, त्यांना सेवा पुरवणाऱ्या संस्था आणि बँकेचे आयटी डिपार्टमेंट यांना धोक्याचा इशारा आहे.
जगभरातील बँकिंग सेक्टर ने त्यांची सुरक्षा प्रणाली सायबर तज्ज्ञांची मदत घेऊन जास्तीत जास्त अभेद्य बनवणे अत्यंत गरजेचे आहे.

©कविता दातार
सायबर सेक्युरीटी कंसल्टंट

रेड ईगल

रेड ईगल

स्कूल बसमधून उतरून निमिष आपल्या बंगल्याचे फाटक उघडून आत आला. प्रवेशद्वारापाशी येऊन त्याने डोअर बेल दाबली. लीलाबाईंनी दार उघडताच त्याचा चेहरा उतरला. निमिषला नेहमी वाटे, आपण शाळेतून आल्यावर मम्मीने हसतमुखाने दार उघडावे, आपली विचारपूस करावी, प्रेमाने खाऊपिऊ  घालावे. पण असं क्वचितच घडत असे. आजी होती तेव्हा ती त्याच्या परत येण्याच्या वेळेस आवर्जून लॉन मधल्या खुर्चीत बसून त्याची वाट बघत असे. लीलाबाईंना सांगून त्याच्या आवडीचे पदार्थ बनवून घेत असे. पण आठ महिन्यांपूर्वीच, चार दिवसांच्या तापाचं निमित्त होऊन आजी गेली. तेव्हापासून तो खूप एकटेपण अनुभवत होता. पप्पा कायम बिझनेस टूरवर आणि मम्मी किटी पार्टी आणि क्लबमध्ये व्यस्त असे. कधीतरी दोघेही घरी असले की त्यांची  एकमेकांशी चाललेली धुसफूस, भांडणं निमिषला अगदी नकोसे व्हायचे. शाळा, क्लासेस यांत दिवसाचे आठ दहा तास निघून जात. पण घरी आल्यावर रिकामे घर त्याला खायला उठे. लीलाबाई सर्व आटोपून संध्याकाळी घरी निघून जात असत. तीन दिवसांपूर्वीच निमीष चा तेरावा वाढदिवस मम्मी पप्पांनी खूप थाटात साजरा केला होता. पप्पांच्या बिझनेस संबंधांतील लोक, मम्मीच्या मैत्रिणी आणि निमीषचे काही मित्र आमंत्रित होते. पप्पांनी त्याला महागडा स्मार्टफोन गिफ्ट केला होता. घरी एकटा असताना हा स्मार्टफोनच त्याचा सोबती झाला होता.

*****
फ्रेश होऊन, कपडे बदलून, लीलाबाईंनी केलेले कटलेट खात एका हाताने निमीष त्याच्या  स्मार्टफोनवरील व्हॉट्सअॅप मेसेजेस चेक करू लागला. त्याच्या शाळेतील दोन वर्षे पुढे असणाऱ्या त्याच्या मित्राने कसलीतरी लिंक पाठवली होती. लिंकच्या खाली "Get rid of boring life...Have thrill with this super game..." असे लिहिले होते. उत्सुकतेने निमिषने त्या लिंकवर जाऊन तो गेम डाऊनलोड केला. रेड ईगल. . ."Welcome to the super thriller game ..." लाल रंगाच्या बॅकग्राऊंड वर अक्षरं झळकली. "Are you ready for your first task??" त्यापुढे प्रश्न आला. प्रश्नाच्या खाली दोन बटन्स दिसत होती. YES आणि NO असे लिहिलेली. क्षणाचाही विलंब न करता निमिषने YES बटन दाबले. "तुमची पहिली टास्क तुम्हाला रात्री अकरा वाजता दिली जाईल." मोबाइल फोनवर मेसेज आला. निमिष अातुरतेने अकरा कधी वाजतात याची वाट पाहत मोबाइल हातात घेऊन बसला. बरोबर अकरा वाजता त्याला पहिल्या टास्कचा मेसेज रेड ईगल अॅपवर आला. "तुमच्या प्रिय व्यक्तीची एखादी मौल्यवान वस्तू लपवून ठेवा आणि त्यांची प्रतिक्रिया येथे नोंदवा." निमीष च्या डोक्यात एक आयडिया लक्कन चमकली. थोड्या वेळापूर्वीच त्याची मम्मी घरी येऊन तिच्या बेडरूममध्ये गेली होती. तो हळूच तिच्या बेडरूममध्ये आला. मम्मी गाढ झोपली होती. तिच्या उशाशी असलेल्या साइड टेबलवर तिचा भारी आयफोन चार्जिंगला लावून ठेवला होता. निमिषने पटकन तो फोन उचलला आणि आपल्या खोलीत येउन दप्तरात लपवला. दुसऱ्या दिवशी सकाळी त्याला मम्मीच्या आवाजाने जाग आली. तिचीआदळआपट, आरडाओरडा पाहून त्याला गंमत वाटून हसायला येत होते. त्याची मम्मी मोबाईल मिळत नव्हता म्हणून सैरभैर झाली होती. ड्रायव्हर, वॉचमन या सर्वांवर आगपाखड करत होती. निमिष सुद्धा मम्मीचा मोबाइल शोधायचे नाटक करत होता. बऱ्याच वेळाने निमिषने मोबाइल दप्तरातून काढून डायनिंग टेबलवरील मॅट खाली ठेवून दिला आणि मम्मीला हाक मारत म्हणाला. "अगं! हा बघ तुझा फोन . ." धावत येऊन तिने फोन त्याच्या हातून घेतला आणि प्रेमाने त्याच्या केसातून हात फिरवत म्हणाली. "थँक्स अ लॉट माय बेबी !!".  निमीष ला या सगळ्या प्रकारात  खूप मजा येत होती. उत्साहाने या टास्क वरची प्रतिक्रिया रेड इगलला पाठवून तो शाळेच्या तयारीला लागला. आता निमिषला रेड इगलने कुठली नवी टास्क दिली आहे का ? हे बघायला मोबाइल फोन चेक करायची सवयच लागली. दोनच दिवसांत त्याला दुसरी टास्क मिळाली. या टास्कनुसार त्याला घरातील एखादी किमती, भारी वस्तू खराब करायची होती. जेणेकरून ती वापरण्यायोग्य राहणार नाही. "कुठली वस्तु खराब करावी ??" निमीष विचार करू लागला. त्याला जास्त विचार करावा लागला नाही. शाळेतून आल्यावर त्याने आपल्या खोलीत जाउन क्रिकेट बॅट घेतली आणि हॉलमध्ये येउन ५५ इंचाच्या टीव्ही स्क्रिनवर पूर्ण शक्तिनिशी दोनतीनदा मारली. टीव्ही ला २-३ मोठे तडे पडले. त्याने टीव्ही चालू करून पाहिला, आवाज येत होता मात्र चित्र दिसत नव्हते. आता तो मम्मी घरी येण्याची वाट पाहू लागला. मम्मी आल्यावर धावत जाउन त्याने सांगितले कि तो क्रिकेट प्रॅक्टीस करत असताना टीव्हीला बॅट लागून टिव्ही फुटला. मम्मीने त्याला जवळ घेउन समजूत काढली आणि उद्याच नवा टीव्ही आणण्याचे कबूल केले. मम्मीच्या प्रतिक्रियेने निमीष मनातून खट्टू झाला. मम्मी नाराज झाली असती. त्याला रागावली असती तर त्याला जास्त बरे वाटले असते. दुसर्‍या टास्कची प्रतिक्रिया नोंदवण्यासाठी त्याने मोबाइल फोन हातात घेतला.
 रेड ईगल अॅडमिनकडून त्याला अभिनंदनपर मेसेज आला. लगेचच दुसऱ्या दिवशी त्याला तिसरी टास्क देण्यात आली. या टास्कनुसार निमीष ला स्वतःच्या हातावर रेड इगलचे चित्र पेनने रेखाटायचे होते आणि त्यावर ब्लेडने कट मारून त्याच्या पंखातून रक्त ठिबकत आहे असे दाखवायचे होते. चित्र काढल्यावर त्याचा फोटो काढून त्याला रेड ईगल अॅपवर पोस्ट करायचा होता. ही टास्क पूर्ण करताना वेदनांची सवय नसलेल्या निमिषला ब्लेडचा कट मारताना थोडा त्रास झाला. पण टास्क पूर्ण झाल्याचे त्याला समाधान वाटत होते. आता निमीष रेड ईगल गेमच्या पूर्णपणे आहारी गेला होता. त्याला शाळेला, क्लासला जाणे, अभ्यास करणे कंटाळवाणे वाटू लागले. मधून मधून काहीतरी कारण काढून तो शाळा, क्लासेस बुडवू लागला. रेड ईगल कडून आलेल्या चौथ्या टास्कनुसार त्याला अत्यंत जीवलग असलेल्या माणूस किंवा प्राण्याला इजा करायची होती. मात्र ही टास्क पूर्ण करण्याचे त्याच्या जिवावर आले होते. दोन दिवस त्याने रेड ईगल अॅप उघडलेच नाही. तिसऱ्या दिवशी अॅप उघडल्यावर त्याला भीतीयुक्त आश्चर्याचा धक्का बसला. त्याच्या मोबाइल मधे असलेले त्याचे वेगवेगळे फोटो आक्षेपार्ह रितीने मॉर्फ करून  त्यालाच पोस्ट केले होते. त्याच बरोबर त्याची पूर्ण माहिती त्याच्या पत्त्या सहीत लिहून फोटोंबरोबर सार्वजनिक करण्याची धमकी दिली होती. निमीष ला रडू फुटले. आपण एका चक्रव्यूहात अडकत आहोत याची त्याला जाणीव झाली. रडतच तो आपल्या आवडत्या लवबर्डस् च्या पिंजर्‍या जवळ  गेला. पिंजरा उघडून पिवळ्या रंगाचा एक सुंदर लवबर्ड बाहेर काढून त्याने  मोबाइलचे व्हिडिओ शूटिंग ऑन केले आणि धीर करून त्या छोट्याशा लवबर्डची मान पिरगाळली. केविलवाणा आवाज करत तडफडत तो पक्षी त्याच्या हातून खाली निपचित पडला. या  प्रकाराने   निमीषला अत्यंत औदासीन्य आले. उदास मनाने त्याने तो व्हिडिओ रेड ईगलच्या अॅपवर पोस्ट केला. दोनच दिवसांनी रेड ईगल अॅपकडून निमिषला एक लिंक आली. एका अत्यंत भयावह हॉरर मूव्हीची ती लिंक होती. ती मुव्ही पहाटे तीन वाजता उठून त्याला पाहायला सांगण्यात आले. निमिषला असले सिनेमे पाहायला खूप भीती वाटत असे. पण धीर करून त्याने पहाटे उठून मोबाइल फोनवर ती हॉरर मूव्ही पाहिली.  शाळेतून आल्यावर घरी एकटा असताना ती हॉरर मूव्ही पाहिल्यामुळे त्याला प्रचंड भिती वाटत होती. आज तो कधी नव्हे ते मम्मीच्या येण्याची आतुरतेने वाट पहात होता. आता त्याला रेड ईगल गेमची प्रचंड भीती वाटत होती. त्याला सारखे वाटत होते कि आपण ती लिंक डाऊनलोड करून तो गेम सुरू करायलाच नको होता. रेड ईगल अॅपने दिलेल्या पुढच्या काही टास्क आधीच्या टास्कस् च्या तुलनेत काही प्रमाणात सोप्या होत्या. जसे तळपायावर रेड ईगलचे चित्र रेखाटने, रेड ईगल अॅपने पाठवलेले बीभत्स चित्र पाहून त्यावर स्लोगन देणे वगैरे. या काही टास्क पूर्ण केल्यानंतर रेड ईगल अॅपकडून निमिषला मेसेज आला, "दोन दिवसांनी तुम्हाला तुमची शेवटची टास्क देण्यात येइल. त्यासाठी तयार रहा."
आता आपल्याला शेवटची टास्क कुठली दिली जाणार?? या विचाराने निमिषला धाकधूक वाटू लागली. दोन दिवस तो त्याच गोष्टीचा विचार करत होता. शेवटी रेड ईगल अॅप वरून त्याला मेसेज आला, "ही तुमची शेवटची टास्क आहे.  ही टास्क पूर्ण केल्यानंतर हा गेम तुम्ही जिंकणार आहात. मात्र काही कारणाने ही टास्क पूर्ण करू शकत नसाल तर परिणामांसाठी तयार राहा. तुमच्या फोटोंसहीत तुमची सर्व खासगी माहिती सार्वजनिक करण्यात येईल. त्यानंतर तुम्ही कधीही शाळेत जाऊ शकणार नाही किंवा कोणा मित्रांबरोबर राहू शकणार नाही... आता पायऱ्या चढून तुम्ही तुमच्या घराच्या सर्वात वरच्या मजल्यावर जा. तेथील कठड्यावर उभे राहा. कुठलीही भीती बाळगू नका. डोळे मिटा आणि स्वतःला खाली झोकून द्या. लवकर कामाला लागा. वेळ घालवू नका." हे वाचून निमीष हिप्नोटाईज झाल्याप्रमाणे आपल्या घराच्या चौथ्या मजल्यावरील गच्चीवर जाण्यासाठी पायऱ्या चढू लागला. गच्चीवर आल्यावर झपाटल्याप्रमाणे तो कठड्यावर चढणार, एवढ्यात त्याला पप्पांच्या कारचा हॉर्न ऐकू आला आणि पाठोपाठ कार घराकडे येताना दिसली.  आज जवळजवळ वीस पंचवीस दिवसांनी त्याचे पप्पा बिझनेस टूरवरून घरी येत होते. कारमध्ये मागे बसलेले पप्पा पाहताच त्याला काय वाटलं कुणास ठाऊक, तो परत फिरून पायर्‍यां वरून खाली उतरून बंगल्याच्या प्रवेशद्वारापाशी आला. दार उघडून पप्पा घरात आल्याबरोबर त्यांना बिलगून तो ओक्साबोक्शी रडू लागला. पप्पांनी त्याला शांत केले. त्याला विश्वासात घेऊन बोलते केले. पप्पांना त्याने काहीही न लपवता रेड ईगल ची लिंक इंस्टॉल केल्यापासून ची सगळी हकीकत सांगितली. पप्पांनी त्याला समजावले. धीर दिला. "अशी कोणीही कोणाची खासगी माहिती सार्वजनिक करू शकत नाही. तु घाबरु नकोस. मी आणि तुझी मम्मी तुझ्या पाठीशी आहोत. आज तू हे काय करायला निघाला होतास? आम्हाला किती दुःख झाले असते याचा तू विचार केला आहेस का?  याआधीच तू हे सगळं आम्हाला सांगायला हवे होतेस. जाऊ दे. सगळं विसर आणि अभ्यासात लक्ष दे. आपले छंद जोपास. मित्रांबरोबर खेळायला जात जा. मोबाइलचा वापर  कमीतकमी कर. " हे ऐकल्याबरोबर निमिषने पटकन मोबाइल आपल्या खिशातून काढून  पप्पांजवळ दिला. "पप्पा, मला मोबाइल नको. तुमच्या जवळ ठेवा. जेव्हा मी कॉलेजमध्ये जाईन तेव्हाच मोबाइल वापरीन तेही फक्त कामासाठीच."
एवढ्यात निमीष ची मम्मी घरी आली. सर्व हकिकत ऐकून तिला खूप रडू आले. "माझे दुर्लक्ष झाल्यामुळे आज मी माझ्या एकुलत्या मुलाला गमावून बसले असते." निमीष च्या पप्पांनी रेड ईगल अॅप आणि त्याच्या अॅडमिन विरोधात सायबर सेलला रीतसर कम्प्लेंट नोंदवली. जगभरातून अशा कंप्लेंटस् येऊ लागल्याने सर्व पोलीस यंत्रणा कामाला लागली आणि त्यांनी रशियातील अठरा एकोणीस वर्षांच्या मुलांच्या एका ग्रुपला हा गेम सुरू करून प्रसारित करण्याच्या गुन्ह्याखाली  अटक केली.

*****
आता मात्र निमीष अभ्यास, खेळ आणि मित्र यात रमला आहे. त्याच्या मम्मीने किटी पार्टी, क्लब ला जाणे कमी करून ती निमीषसोबत जास्तीतजास्त वेळ घालवते. निमिष चे पप्पा  वेळ काढून दिवसातून काही वेळ निमीष सोबत संवाद साधतात.

*****
मित्रमैत्रिणींनो, आपला अमूल्य ठेवा, आपली मुलं, त्यांना डोळ्यांत तेल घालून जपा. शक्यतो त्यांना लहान, शाळकरी वयांत  मोबाइल देऊ नका. दिल्यास त्याचा योग्य वापर कसा करावा हे शिकवा. मुलं मोबाइलवर ब्ल्यू व्हेल चॅलेंज, मोमो व्हॉट्सअॅप चॅलेंज सारखे जीवघेणे खेळ तर खेळत नाहीत ना? याकडे लक्ष द्या.

*****

स्मार्टफोनचा स्मार्ट वापर

स्मार्टफोनचा स्मार्ट वापर

स्मार्टफोन. . . आपल्यापैकी बहुतेक जणांच्या आयुष्यात महत्त्वाचा असणारा. आपण आपल्या स्मार्टफोनची बाह्यतः    खूप काळजी घेतो. बॅककव्हर, स्क्रीनगार्ड लावून त्याला सुरक्षित ठेवतो.  हे गरजेचेही आहे. पण या बाह्य काळजीबरोबरच आपल्या स्मार्टफोनची अंतर्गत काळजी घेणे ही खूप जरुरी आहे. कारण आपला वैयक्तिक आणि महत्त्वाचा डाटा आपल्या स्मार्टफोनमध्ये असतो. जसे सोशल नेटवर्किंगवरील मेसेजेस, मोबाईल बँकिंगचे आणि ईमेल अकाऊंट्सचे पासवर्डस् इत्यादी. . .

स्मार्टफोनची सुरक्षितता

स्मार्टफोन इंटरनेटला जोडलेला असल्याने त्यावर व्हायरस, ट्रोजन, हॅकर्सचा वगैरे हल्ला होण्याची शक्यता असते. स्मार्टफोनवरील डाटा चोरीलाही जाऊ शकतो. या सगळ्यापासून स्मार्टफोन सुरक्षित ठेवण्यासाठीचे काही उपाय.

- स्मार्टफोनची ऑपरेटिंग सिस्टम / सॉफ्टवेअर सूचना मिळाल्यावर लगेच अपडेट करावे.

- स्मार्टफोनवरील ॲप्सचे अपडेट्स उपलब्ध झाल्यावर शक्यतो लगेच डाऊनलोड करून इन्स्टॉल करावे.

- आपल्या वापरासाठी लागणारे ॲप्स स्मार्टफोनमध्ये मुळातच उपलब्ध असल्यास त्याचाच वापर करावा. त्यासाठीच्या इतर ॲप्स (थर्ड पार्टी ॲप्स) चा वापर शक्यतो  टाळावा. उदाहरणा दाखल आरोग्याशी संबंधित ॲप वापरायचे असल्यास सॅमसंग फोनमध्ये सॅमसंग हेल्थ हे ॲप उपलब्ध आहे.

- आवश्यक असलेलेच थर्ड पार्टी ॲप्स स्मार्टफोनमध्ये इन्स्टॉल करावे. जसे मोबाईल बँकिंग, युपीआय, शेअर बाजार, म्युच्युअल फंड , रेल्वे/बस रीझर्वेशन संबंधित ॲप्स.

- कुठलेही थर्ड पार्टी ॲप इन्स्टॉल करण्याअगोदर त्याचे गुगलवर रिव्ह्यूज तपासावे. कुठल्याही ॲपला आवश्यक तेवढ्याच एक्सेस परमिशन्स द्याव्यात. जसे मोबाईल बॅंकिंग ॲपला एसएमएस, स्टोरेज आणि लोकेशन एवढ्याच परमिशन्स आवश्यक आहेत.

- कॅमेरा, मायक्रोफोन आणि स्टोरेजची परमिशन देताना विशेष सावधगिरी बाळगावी. या परमिशन्स वापरून काही ॲप्स नकळत तुमचे फोटो काढून त्यांच्या साइटवर अपलोड करू शकतात. तुमचे संवाद रेकॉर्ड करू शकतात तसेच स्टोरेजमधील फोटो, व्हिडिओ आणि इतर डाटाची चोरी करू शकतात.

- दिलेल्या परमिशन्स सेटिंग्जमध्ये जाऊन काढूनही घेता येतात.

- स्मार्टफोनवर क्विकहील, नोर्टन किंवा एव्हीजी यासारखे चांगले अँटीव्हायरस ॲप इन्स्टॉल करावे आणि ते कायम अपडेटेड ठेवावे. सध्या अँटीव्हायरस असल्याचा दावा करणारे बरेच मॅलीशियस ॲप्स इंटरनेट वर उपलब्ध आहेत. असे ॲप्स वापरल्यास व्हायरस आणि ट्रोजन्स ना प्रतिबंध होण्याऐवजी तुमच्या स्मार्टफोनमध्ये त्यांचा शिरकाव होतो आणि स्मार्टफोनचा डाटा लीक होऊ शकतो.

- काही टेक्निकल कारण नसताना आणि इंटरनेटचा खूप वापर नसताना देखील मोबाईल डेटा चा जास्त वापर होत असेल आणि / किंवा बॅटरी लवकर डिस्चार्ज होत असेल तर हॅकिंग ची संभावना असू शकते. अशा वेळेस  जाणकाराकडून मोबाईल तपासून घ्यावा. फॅक्टरी रीसेट करून देखील हॅक झालेला मोबाईल दुरुस्त करता येतो.

डाटा, स्टोरेज आणि मेमरी यांची देखभाल

- अँटी व्हायरस ॲपचा वापर करून दोन तीन दिवसांतून एकदा मेमरी आणि जंक फाइल्स साफ करावे आणि फोन स्कॅन करावा.

- वापरात असलेले ॲप्स तेवढे चालू ठेवून बाकीचे मिनिमाइझ न ठेवता बंद ठेवावे.

- स्मार्टफोनवरील सर्व डाटा, काँटॅक्ट्स, ॲप्स आणि सेटिंग्सचा बॅकअप ठेवावा. स्मार्टफोन ज्या ब्रॅण्डचा आहे त्याच्या क्लाऊडवर (web space) ऑटो बॅकअप करण्यासाठीचे सेटिंग करावे. दुहेरी सुरक्षा म्हणून काँटॅक्ट्स मेमरी कार्ड किंवा इमेलवर एक्सपोर्ट (सेव) करून ठेवावे.

- जमा झालेले फोटो, व्हिडिओ आणि मेसेजेस वेळच्यावेळी काढून टाकावे.

- संग्रहणीय असलेले फोटो आणि व्हिडिओ मेमरी कार्डमध्ये ठेवावे.

- रात्री झोपताना स्मार्टफोनवरील इंटरनेट बंद ठेवावे.

- आठवड्यातून एकदा तरी स्मार्टफोन पूर्णपणे बंद करून दहा ते तीस सेकंदाने परत सुरू करावा.

- पासवर्ड, पिन किंवा पॅटर्न (लक्षात राहील असे) वापरून मोबाईल नेहमी लॉक ठेवावा. मात्र लॉक स्क्रीन वर आपल्या जवळच्या व्यक्तिची कॉन्टॅक्ट इन्फॉर्मेशन दिसत राहिल, अशी सेटिंग करावी. आपत्कालीन परिस्थितीत याचा उपयोग होतो.

- मोबाईल डिव्हाईस बदलल्यास, जुन्या डिवाइस वरचे सेटिंग्स, ॲप्स, म्युझिक, फोटो, कॉन्टॅक्ट वगैरे सर्व माहिती नव्या डिवाइस मध्ये ट्रान्सफर करण्यासाठी स्मार्ट स्विच सारखे ॲप्स वापरू शकता

याप्रमाणे स्मार्टफोनची काळजी घेतल्यास आपला वैयक्तिक डाटा सुरक्षित राहतो. स्मार्टफोन हँग होणे, अचानक रीसेट होणे हे प्रकार टळतात. आणि बरेच दिवसांपर्यंत स्मार्टफोन सुस्थितीत राहतो.

©कविता दातार

कॉमेंट

कॉमेंट

सुमारे पाचेक वर्षांपूर्वीची गोष्ट. एका मोठ्या, लोकप्रिय नेत्याचे निधन झाल्याने अवघी मुम्बई शोकसागरात बुडाली होती त्यावेळची. . .
*****
फाटकाची कडी वाजल्याचा आवाज आला तसे प्राजक्ताने हातातले पुस्तक बाजूला ठेवून  बाहेर धाव घेतली. तिच्या अपेक्षेप्रमाणे पोस्टमन तिच्या नावाचे टपाल घेउन आला होता.  तिने ते पाकिट हातात घेउन  उघडले आणि अधीरतेने
वाचू लागली. मुंबईत दादरमधील बालमोहन विद्या मंदिर या शाळेत संगणक विभाग प्रमुख पदासाठी तिने अर्ज केला होता.  त्याचा तो इंटरव्ह्यू कॉल होता.
लातूरमधील १९९३ च्या भीषण भूकंपात आई वडिलांना गमावलेल्या पाच वर्षांच्या प्राजक्ताला तिचे काका कायमसाठी मालवण ला घेउन आले. काका-काकूला मूलबाळ नसल्याने प्राजक्ता त्यांची खूप लाडकी होती. प्राजक्ताचे मिलिंद काका आणि मालती काकू दोघेही चिपळूणमधील प्रसिद्ध डॉक्टर होते. हुशार आणि मेहनती प्राजक्ताने चिपळूणमधील एका कॉलेजमधून एमसीए पूर्ण केले होते. वेळ जाण्यासाठी तेथील एका संगणक संस्थेत तिने शिक्षिकेची नोकरी धरली होती. पण उत्तम प्रोग्रॅमिंग येत असलेल्या प्राजक्ताचे मन त्या नोकरीत रमत नव्हते. तिला मोठ्या शहरात जाऊन सॉफ्टवेअर डेव्हलपरचे काम करायचे होते. म्हणून काही दिवसांपूर्वी वर्तमानपत्रात 'पाहिजेत' या शीर्षकाखाली आलेल्या या नोकरीची जाहिरात पाहून तिने अर्ज केला होता. त्याचा तो इंटरव्ह्यू कॉल होता. येत्या सोमवारीच तिचा इंटरव्ह्यू होता.  प्राजक्ताने मुंबईला जाण्याची तयारी सुरू केली.
रविवारी सकाळी अकरा च्या बसने ती मुंबईला निघाली.
तिच्या काकूची मैत्रीण दादर बस स्टॅंडवर तिला घ्यायला येणार होती. पावणेसहाला बस मुंबईत आली. पण हे काय . . . जागोजागी रस्ते माणसांनी फुलले होते. पोलिसांनी बॅरिकेड्स लावून रस्ते वाहनांसाठी बंद केले होते. त्या महान नेत्याची अंत्ययात्रा त्या मार्गाने जाणार असल्याने हा बंदोबस्त केला होता.  दादर बस स्टँड तर सोडाच, बस थोडी देखील पुढे जाऊ शकत नव्हती.  पोलिसांनी बस तेथेच थांबवली. बाकीची वाहने देखील तिथे थांबून होती. चौकशी केल्यावर प्राजक्ताला कळले की ही गर्दी त्या नेत्याचे अंत्यसंस्कार झाल्याशिवाय म्हणजे जवळजवळ रात्री पर्यंत अोसरणार नव्हती. काय करावे तिला कळत नव्हते. फार वेळ तिथे असे थांबता येणार नव्हते.  आपल्या मोबाईलवरून काकूच्या मैत्रिणीला तिने फोन लावला. पण त्यांनीही तिला तिथे घ्यायला येण्यास असमर्थता दाखवली. उलट गर्दीत किंवा चेंगराचेंगरीत अडकू नये म्हणून त्यांनी तिला मालवणला परत जाण्याचा सल्ला दिला. खूप विचार करून शेवटी इतर काही प्रवाशांबरोबर तिने परत मालवणला जायचे ठरवले. तिचा खूप विरस झाला. एवढी चांगली नोकरी हातची गेली होती. निराशेने ती परत मालवण ला येण्यासाठी टॅक्सीत बसली. घरी परत यायला तिला खूप रात्र झाली. सगळी हकीकत थोडक्यात काका-काकू ला सांगून, थकून ती झोपायला गेली.
सकाळी तिला बिलकुल उठवले जात नव्हते. खूप थकल्यासारखे वाटत होते. कसेबसे उठून, आवरून तिने लॅपटॉप सुरू केला आणि फेसबुकवर लॉगइन केले.

इतरांच्या पोस्टस् वाचत असताना तिचे लक्ष कुणीतरी शेअर केलेल्या त्या नेत्याच्या अंतिम यात्रेच्या फोटोकडे गेले. त्या फोटोवरील कमेंट्स ती वाचू लागली. बऱ्याच लोकांनी त्या नेत्याच्या मृत्यूबद्दल हळहळ व्यक्त करून त्यांना श्रद्धांजली वाहिली होती. तिला कालचा प्रसंग आठवला आणि या गर्दीमुळे आपण इंटरव्ह्यूला मुकलो हे आठवून तिला विषाद वाटला. त्या तिरीमिरीतच तिने कमेंट टाकले, "एका माणसाचा मृत्यू झाल्यास, मग तो कितीही मोठा असला तरी, त्याच्या अंत्ययात्रेसाठी रस्त्यावर लोकांनी एवढी गर्दी करून, रस्ते बंद करून, सामान्य जनतेला वेठीस धरणे कितपत योग्य आहे ?? मी या गोष्टीचा निषेध करते." तिची कमेंट पोस्ट झाल्याबरोबर तिला भलंबुरं ठरवणाऱ्या, धमकी आणि शिवीगाळ करणाऱ्या कमेंट एकामागोमाग एक पोस्ट होऊ लागल्या. वैतागून तीने लॅपटॉप बंद केला आणि पुस्तक वाचायला घेतले.
प्राजक्ताच्या काकांचे हॉस्पिटल त्यांच्या इमारतीच्या पहिल्या मजल्यावर होते आणि वरच्या मजल्यावर त्यांचा रहिवास होता. दुपारचे जेवण झाल्यावर प्राजक्ता आणि तिची काकू बोलत बसल्या असताना अचानक बर्‍याच लोकांचा जोरजोरात ओरडण्याचा आवाज ऐकू येऊ लागला. काय झाले पाहायला दोघी गॅलरीत आल्या. तीन-चारशे लोकांचा जमाव त्यांच्या हॉस्पिटलच्या दिशेने येत होता. त्यांच्या हातात हॉकीस्टीकस्, क्रिकेट बॅटस्, काठ्या वगैरे होत्या. काही लोकांच्या हातात मोठे दगड होते. ती लोक जोर जोरात ओरडत, शिवीगाळ करत होते. त्यातील काही लोकांनी पुढे होऊन हॉस्पिटलचे प्रवेशदार गाठले होते आणि आत येऊन दिसेल ते सामान मोडतोड करून बाहेर फेकत होते. खिडक्यांच्या काचा दगड मारून फोडत होते. तिचे काका गडबड ऐकून हॉस्पिटलमध्ये जाण्यासाठी पायर्‍या उतरू लागले.
प्राजक्ता आणि तिची काकू सुद्धा  धावत जिन्याकडे आल्या. पण  काकांनी त्यांना हाताने तिथेच थांबवले.  जमाव खूप संतापला होता. हिंसक, आक्रमक  झाला होता.  प्रतिकार करणाऱ्या हॉस्पिटलच्या स्टाफपैकी एका दोघांना डोक्यात हॉकीस्टिक मारून त्यांच्यातील काही लोकांनी जखमी केले होते. काय होते आहे हे प्राजक्ताला आणि तिच्या काका काकूंना कळत नव्हते. ते हतबल होऊन जीन्यात उभे राहून सगळा गोंधळ पाहत होते. मिलिंद काका पुढे झाले आणि त्यांनी हिंसक जमावाला सामोरे जात, त्यांच्या अशा तर्‍हेने चाल करून येण्याचे कारण विचारले. "कारण काय विचारता डॉक्टर ? या तुमच्या पोरीने आमच्या देवासमान नेत्याला फेसबुकवर शिव्या दिल्या विचारा तीला." त्यांचे बोलणे ऐकून प्राजक्ताच्या डोक्यात एकदम प्रकाश पडला. रागात टाकलेल्या कमेंट चा तिला पस्तावा झाला. पण आता काही उपयोग नव्हता. जमाव काही ऐकायच्या मनस्थितीत नव्हता. हॉस्पिटलचे खूप नुकसान झाले होते. स्टाफमधील काही जण आणि दोन तीन पेशंट सुद्धा जखमी झाले होते. जमावातील दोघे तिघे जण काका काकू आणि प्राजक्ताच्या दिशेने हॉकीस्टिक उगारत धावून आले. त्यांच्यापैकी एका वयस्कर माणसाने त्यांना आवरले आणि तो मिलिंद काकांना म्हणाला, "डॉक्टर तुम्ही देव माणूस, आमची इतकी वर्षं इमाने इतबारे सेवा केली. पण तुमच्या पुतणी ने सगळ्यावर पाणी फिरवले. तुम्ही लवकरात लवकर हे गाव सोडून निघून जा, नाहीतर ही लोक तुम्हाला जिवंत सोडणार नाही."
त्यादिवसा नंतर प्राजक्ता आणि काका काकूंना घराबाहेर पडणे कठीण झाले. रात्री बेरात्री त्यांना धमकीचे फोन येऊ लागले. परिस्थिती दिवसेंदिवस चिघळत चालली होती. असं वाटत होतं की, फेसबुकवरच्या पोस्टच्या रागाच्या आड काही हितशत्रू आपला दावा साधून प्राजक्ता च्या कुटुंबियांना गाव सोडायला भाग पाडत होते. शेवटी या प्रकाराला कंटाळून काका-काकू आणि प्राजक्ता ने मालवण सोडून बंगलोर ला स्थायिक होण्याचा निर्णय घेतला. बंगलोर ला मालती काकूच्या भावाचे मोठे मल्टीस्पेशालीटी हॉस्पिटल होते, तिथे दोघांनी रुजू होण्याचे ठरले. इतक्या वर्षांचे मालवण मधले वास्तव्य आणि जम बसलेली प्रॅक्टीस सोडून जाणे दोघांना फार जीवावर आले होते. पण करणार काय??
*****
प्राजक्ता आणि तिचे काका काकू आज बंगलोरला निघाले होते. मालवण सोडून कायमसाठी. फेसबुकवर रागात पोस्ट केलेल्या एका कमेंटने त्या सर्वांचे आयुष्य पूर्णपणे बदलून गेले होते.
*****

मायाजालात गुंतलेली तरुणाई

मायाजालात गुंतलेली तरुणाई

चेतन एक हुशार आणि अभ्यासू विद्यार्थी. वसतिगृहात राहून विद्यापीठात एमसीए करणारा. चेतनचा चौथ्या सेमिस्टरचा निकाल मात्र त्याच्या पालकांसाठी अगदीच अनपेक्षित आणि धक्कादायक होता. चक्क चार विषयात तो नापास झाला होता. त्याच्या नापास होण्याचे कारण दिवस अन रात्र सोशल नेटवर्किंग, चॅटिंग आणि पोर्न साइटस्.
दहावीनंतरच्या सुट्टीत सोनिया लोणारला समर कॅम्प साठी गेली होती. तिथे तिची समीरशी ओळख झाली. कँप संपल्यानंतरही फेसबुकवरून दोघे एकमेकांच्या संपर्कात होते. दोघांचा दिवसातील बराच वेळ एकमेकांशी चॅटिंग करण्यात जायचा. त्यामुळे सोनिया तिच्या कुटुंबीयांशी, मित्रमैत्रिणींशी दुरावली. समीर सोबत तिने स्वतःचे काही आक्षेपार्ह फोटो आणि व्हिडिओ शेअर केले. काही दिवसांनंतर तिला या चॅटिंगचा कंटाळा आला. पण समीर तिचे व्हिडिओ आणि फोटो सार्वजनिक करण्याची धमकी देऊन तिला चॅटिंग करण्यास भाग पाडू लागला. या सर्व प्रकारामुळे सोनियाला डिप्रेशन आले. सध्या ती मानसोपचार घेत आहे.
अकरावीतला जतीन ऑनलाइन गेम्सच्या आहारी गेल्यामुळे सैरभैर आणि चिडचिडा झाला आहे.
निशाचे कॅम्पस सिलेक्शन होऊन तिला एका चांगल्या बहुराष्ट्रीय कंपनीत नोकरी लागली. पण सारखे व्हॉट्सअॅप आणि मेल चेक करत राहण्याच्या सवयीमुळे तिला वारंवार वरिष्ठांच्या रोषाला सामोरे जावे लागत आहे.
सध्या अशी बरीच उदाहरणे आपल्या आसपास दिसतील. आपली तरुण मुलं चॅटिंग, गेमिंग, सोशल नेटवर्किंग आणि पोर्न साइट्सच्या मायाजालात अडकून इंटरनेट व्यसनाधीन तर झाली नाहीत ना? याची खात्री पालकांनी करून घेणे अत्यावश्यक  आहे.

इंटरनेटचे व्यसन कसे ओळखाल ?

-बराचसा वेळ व्हॉट्सअॅप किंवा फेसबुकवर ऑनलाईन असणे.
-रात्रीची झोप पूर्ण न होणे, त्यामुळे सकाळी लवकर  जाग न येणे.
-काही कारणाने इंटरनेट बंद असल्यास अस्वस्थ होणे, चिडचिड करणे.
-सारखे मोबाइल चेक करणे.
-बंद खोलीत एकटे बसणे.
-कुटुंबीयांशी संवाद कमी होणे.
-मित्र मैत्रिणींपासून दूर राहणे.
-अभ्यासात मागे पडणे.
-आधी असलेल्या छंद, आवडीमध्ये स्वारस्य न उरणे.
वरील लक्षणांपैकी पाच ते सहा लक्षणे जरी पालकांना आपल्या मुलांमध्ये आढळली तरी त्यांनी वेळीच सावध व्हावे.

पालकांची भूमिका

इंटरनेटचे हे व्यसन लागल्यावर उपाययोजना करण्यापेक्षा ते लागू नाही यासाठी पालकांनी काही गोष्टींची दक्षता घेणे जरूरी आहे.
-मुलांशी सुसंवाद साधा. त्यांच्याकडे लक्ष द्या. घरातील वातावरण प्रसन्न ठेवा. त्यांची दिनचर्या तुम्हाला माहिती असायला हवी.
-मुलांना इंटरनेट, चॅटिंग, सोशल नेटवर्किंग वगैरे बाबतचे परिणाम चांगल्या शब्दात समजावून द्या. तुम्ही स्वतः मोबाइल फोन आणि सोशल नेटवर्किंगचा मर्यादित वापर करा आणि मुलांसमोर एक चांगले उदाहरण ठेवा. त्याचबरोबर त्यांच्या ऑनलाईन अॅक्टिव्हिटीजवर लक्ष ठेवा.
-कॉलेजला गेल्याशिवाय त्यांना स्मार्टफोन देऊ नका. स्मार्टफोन दिल्यावरही मर्यादित डेटा प्लॅन वापरायला द्या.
-त्यांना स्वयंशिस्त बाळगायला शिकवा. मोबाइल फोन आणि इंटरनेटवर घालवायची वेळ मर्यादा सुनिश्चित करा.
-घरात जर वायफाय नेटवर्क असेल, तर मुलांचे मोबाइल फोन्स आणि लॅपटॉप्स त्यांच्या अभ्यासाच्या वेळेत, जसे रात्री आठनंतर वायफाय राउटरला कनेक्ट होऊ शकणार नाहीत, असे सेटिंग तुम्ही तुमच्या सर्व्हिस इंजिनीअरला सांगून करून घेऊ शकता किंवा त्या वेळेत वायफाय राऊटर बंद ठेवा.
-त्यांना एखादा छंद बाळगायला शिकवा. घरातील कामात त्यांना सहभागी करून घ्या.
-त्यांच्या शिक्षकांना भेटून त्यांच्या शैक्षणिक प्रगतीची माहिती घ्या.
-मुलांच्या वागणुकीत बदल आढळल्यास त्यांना विश्वासात घेऊन त्याचे कारण जाणून घ्या.
एवढे करूनही दुर्दैवाने तुमचे मूल इंटरनेटचा अति वापर करते आहे असे जाणवल्यास तुम्ही समुपदेशकाची मदत घेऊ शकता.
बऱ्याचदा मुलांना असाइनमेंट, प्रोजेक्ट, नोट्स वगैरेसाठी इंटरनेटवरून माहिती हवी असते. त्यासाठी मुलं इंटरनेट वापरत असतील तर तसे त्यांना वापरू द्यावे. मात्र ते नेमके कशासाठी इंटरनेट वापरत आहेत हे जाणून घ्यावे.

मुलांची भूमिका

-सर्वप्रथम आपले शैक्षणिक ध्येय निश्चित करा आणि दिवसातील जास्तीत जास्त वेळ ते साध्य करण्यासाठी द्या.
-आपला दिनक्रम ठरवून घ्या. त्यात काही वेळ मर्यादित प्रमाणात चॅटिंग आणि सोशल नेटवर्किंग केल्यास हरकत नाही.
-स्वयंशिस्त बाळगा. अभ्यासाच्या वेळी मोबाइल इंटरनेट बंद ठेवा.
-स्वस्त, अमर्यादित डेटा प्लॅन असला तरी तो विनाकारण वापरू नका. त्यामुळे तुमचा वेळ खर्च होईल. त्यापेक्षा तुमचे काम आणि अभ्यास महत्त्वाचे आहेत.
-तुमच्या अभ्यास आणि कामा संबंधित माहिती इंटरनेटवरून हवी असल्यास नेमके काय हवे आहे ते लिहून ठेवा आणि ते गुगल सर्च पॅटर्न वापरून सर्च करा. मिळालेली माहिती कॉपी पेस्ट करून ऑफलाइन ठेवा. म्हणजे तुमचा वेळ जाणार नाही. माहिती घेताना मध्ये येणाऱ्या नको असलेल्या लिंक्सवर जाऊ नका.

-ऑनलाईन गेम्सचे व्यसन फार लवकर लागते यासाठी अश्या गेम्सपासून कायम दूर राहा.
-स्वतःचे छंद, आवडी जोपासा.
-मित्र मैत्रिणींशी चॅटिंग करण्याऐवजी त्यांच्याशी फोनवर बोला.
-इंटरनेटचा विनाकारण अतिवापर होतो आहे, असे लक्षात आल्यास त्याच्या आहारी न जाता कुटुंबीयांना, मित्रमैत्रिणींना विश्वासात घेऊन यातून बाहेर पडण्यासाठी त्यांची मदत घ्या.

एका अहवालानुसार आज भारतात सक्रिय इंटरनेट वापरकर्त्यांची संख्या ४६ करोड आहे. हे प्रमाण भारतातील लोकसंख्येच्या ३५ टक्के एवढे आहे. यातील ७४ टक्के प्रमाण हे तेरा ते तीस वयोगटातील तरुण वापरकर्त्यांचे आहे. यापैकी २५ टक्के तरुण इंटरनेटचा अतिवापर करतात आणि २ टक्के तरुण या मायाजालात पूर्णपणे अडकून इंटरनेट व्यसनाधीन झालेले आहेत.
अजून तरी पाश्चात्य देशांच्या तुलनेत हे प्रमाण कमी आहे. पण देशाच्या उज्ज्वल भवितव्यासाठी तरुणांना इतर व्यसनांप्रमाणे या मायाजालाच्या व्यसनापासून सुद्धा दूर ठेवणे अत्यंत गरजेचे आहे. यासाठी समाजातील सर्व स्तरांतून प्रयत्न अपेक्षित आहेत.

©कविता दातार
सायबर सेक्युरीटी कंसल्टंट

फेसबुक फोटो शेअरिंग

फेसबुक फोटो शेअरिंग

काल एका जवळच्या मैत्रिणीचा फोन आला. आवाजात नाराजी झळकत होती. तिने सांगितले, फेसबुकवर तिने अपलोड केलेला तिचा फोटो एका अनोळखी व्यक्तीने शेअर केला आहे. तिने त्याला तो फोटो काढून टाकण्यासाठी विनंतीवजा मेसेज केला, पण त्याने उत्तर दिले नाही आणि फोटोही काढला नाही. फेसबुकला रिपोर्ट करून देखील काहीही उपयोग झाला नाही. शेवटी तिने पोस्ट केलेला फोटो  डिलीट केला. मी, त्या व्यक्तीने शेअर केलेली पोस्ट चे डिटेल्स मला पाठव असे तिला सांगितले. त्याप्रमाणे तिने पाठवलेल्या  डिटेल्सवरून मी त्याचे फेसबुक प्रोफाइल पाहिले. तिचा फोटो अजूनही तिथेच होता. मराठमोळ्या वेशातील माझ्या मैत्रिणीचा सुंदर फोटो त्या टुकार माणसाच्या वॉलवर पाहून मला फार वाईट वाटले.  त्याला काही लोकांनी लाइक्स देऊन कमेंटही केले होते. मी त्या फोटोचा स्पॅम रिपोर्ट फेसबुकला केला. पण काहीही उपयोग झाला नाही.

मैत्रिणींनो यावरून एक गोष्ट मी तुम्हाला सांगू इच्छिते,
तुम्ही तुमचे फोटो फेसबुकवर पोस्ट करत असाल तर ते फक्त तुमच्या फ्रेंडलिस्टमधील लोकांनाच दिसतील अशी सेटिंग करा. मोबाइलवरून पोस्ट करत असाल तर  पोस्टच्या उजव्या बाजूला तीन डॉट्स दिसतील, त्या डॉट्सवर टॅप करून एडिट प्रायव्हसी हे ऑप्शन सिलेक्ट करून, आलेल्या लिस्टमधून फ्रेंड्स ऑप्शन सिलेक्ट करा, म्हणजे तुम्ही पोस्ट केलेले फोटोज फेसबुकवरील तुमचे मित्र मैत्रिणी फक्त पाहू शकतील. कारण एखादा फोटो पब्लिकली पोस्ट केला गेल्यास तो कोणीही बघू शकते आणि शेअरही करू शकते. शेअर हे ऑप्शन डिसेबल करण्यासाठी फेसबुकमध्ये सध्यातरी कुठलाही उपाय नाही. तर सावध राहा आणि सोशल मीडियाचा सांभाळून वापर करा.

कविता दातार
सायबर सेक्युरीटी कंसल्टंट

खाजगी माहिती चे व्यापारीकरण

खाजगी माहिती चे व्यापारीकरण

आपल्यापैकी बहुतेक जण सोशल नेटवर्किंग साइटचा वापर करतात. स्मार्टफोन्सचा वापर सुद्धा गेल्या काही वर्षात वाढला आहे. तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे होणारे फायदे जसे अनेक आहेत, तसे तोटे देखील आहेत. यात अधोरेखित करता येण्याजोगा तोटा म्हणजे तुमच्या खासगी माहितीचे व्यापारीकरण. एकदा का आपण सोशल नेटवर्किंग साइटवर अथवा एखाद्या स्मार्टफोन अॅपवर आपल्याबद्दलची माहिती लिखित किंवा फोटो, व्हिडीओच्या स्वरूपात टाकली, कि ती माहिती खासगी राहू शकत नाही.

कुठल्याही वेबसाइट किंवा अॅपचे दोन प्रमुख आर्थिक स्रोत म्हणजे जाहिराती आणि  वापरकर्त्यांची माहिती (users' data). बऱ्याचदा आपल्याला वेगवेगळ्या कंपनी, संस्था, शॉपिंग अथवा मार्केटिंग साइट्स कडून ई-मेलस् येतात. आपला ईमेल आयडी त्यांना कुठून मिळतो? याचा विचार केला तर आपल्या लक्षात येइल कि आपला इमेल आयडी यांना पुरवला जातो. लोकप्रिय सोशल नेटवर्किंग साइट फेसबुकचे भारतात वीस कोटी युजर्स आहेत. दिवसागणिक यात वाढ होत आहे.  लोकप्रियतेमुळे अनेक मार्केटींग कंपनी फेसबुकच्या यादीत आहेत. यावरून यूजर्स डेटाची उलाढाल किती प्रचंड प्रमाणात आहे याचा अंदाज येऊ शकतो. आज फेसबुकचे मार्केट कॅपिटल साधारणतः  साडेचारशे ते पाचशे अब्ज डॉलर्स एवढे आहे. असे म्हणतात की कुठलीही सेवा जर आपल्याला विनामूल्य मिळत असेल तर त्यात आपणच प्रॉडक्ट असतो.

केंब्रिज अॅनालिटिका कंपनी प्रकरणाने यावर नव्याने प्रकाश टाकला गेला आहे. या प्रकरणात तर फेसबुकवरील एका अॅपच्या द्वारे युजर्सचा डेटा फेसबुकच्या नकळत चोरून केंब्रिज अॅनालिटीका कंपनीला अमेरिकन राष्ट्रपती पदाच्या निवडणूक अभियानासाठी विकला गेला.

फेसबुकच्या सेटींग्स मध्ये "Download a copy of your Facebook data" असे लिहिलेली एक लिंक आहे. ती लिंक वापरून फेसबुकवरील आपला सुरुवातीपासूनच डेटा डाऊनलोड करता येतो यात वैयक्तिक माहिती, फोटो, व्हिडिओ, मेसेजेस, वॉल पोस्ट्स, आपल्या फ्रेंडलिस्टमधील लोकांचे ई मेल आयडी आणि मोबाईल नंबर असं सगळं काही मिळतं. एक साधारण हॅकर किंवा ज्याला आपला पासवर्ड माहीत असेल अशी व्यक्ती हा डेटा सहज मिळवू शकते. फेसबुकच नाही तर गुगल-प्लस, लिंक्डइन, ट्विटर आणि इतर कुठलीही वेबसाइट या प्रकारे आपल्या डेटाचा वापर करतात.

एवढेच नाही तर स्मार्टफोनच्या अँड्रॉइड, आयओएस या सारख्या ऑपरेटिंग सिस्टम्स सुद्धा आपल्या स्मार्टफोनवरील सगळा डेटा त्यांच्या सर्व्हरवर स्टोअर करून ठेवतात. त्यांचा सर्व्हर हॅक झाल्यास आपल्या डेटाचा दुरुपयोग होण्याची शक्यता असते.

यावरून असं म्हणता येइल की आपल्या लिखित, फोटो आणि व्हिडिओ स्वरूपातील वैयक्तिक माहितीची विक्री, चोरी आणि दुरुपयोग शक्य आहे.

खासगी माहितीचे व्यापारीकरण पूर्णपणे टाळता येणे आजच्या काळात शक्य नसले तरीही काही गोष्टींची खबरदारी  आपण घेऊ शकतो.
-शक्यतोवर मोबाईल नंबर कुठल्याही वेबसाइटवर शेअर करणे टाळावे.
-खासगी आयुष्याबद्दलची सुक्ष्म माहिती, फोटो, व्हिडिओ सोशल नेटवर्किंग साइटवर पोस्ट करणे टाळावे. जुजबी माहिती फक्त पोस्ट करावी.
-सोशल मीडिया वापरत असताना त्यावरील दुसरे अनधिकृत अ‍ॅप वापरू नये. उदा. फेसबुकवर मल्लू अ‍ॅप सारखे अ‍ॅप्लिकेशन.
-आपले बँक खाते, पैसे, दागिन्यांविषयीची कसल्याही प्रकारची माहिती सोशल मीडियावर शेअर करणे टाळावे.
-स्मार्टफोनवर खासगी क्षणांचे फोटो, व्हिडिओ शक्यतो चित्रित करू नये, त्याऐवजी वैयक्तिक कॅमेराचा वापर करावा.
-स्मार्टफोनवर वापरत असलेल्या अॅप्सना जरुरी तेवढ्याच परमिशन्स द्याव्या.
-लॅपटॉप, कॉम्प्युटर आणि स्मार्टफोनवर हॅकिंग किंवा तत्सम गोष्टींपासून वाचण्यासाठी आणि डेटाच्या सुरक्षेसाठी चांगले इंटरनेट सिक्युरिटी अँटी व्हायरस वापरावे.


कविता दातार
सायबर सेक्युरीटी कंसल्टंट

फेसबुक डेटा लीक प्रकरण

फेसबुक डेटा लीक प्रकरण 

जगातील सर्वात मोठी सोशल नेटवर्किंग साईट म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या फेसबुकला सध्या अडचणींचा सामना करावा लागत आहे. #DeleteFacebook चे आवाहन जगभरातून जोर धरत आहे. हे आवाहन व्हॉट्सअॅप चा सह-संस्थापक ब्रायन अॅक्टन याने जगभरातील लोकांना केले आहे.  अमेरिका आणि कॅनडात एक कोटी युजर्सने आपली फेसबुक अकाऊंट्स डिलीट केली आहेत. भारतात हा आकडा लाखांच्या घरात असेल.
२०१६ मध्ये अमेरिकेत राष्ट्रपती निवडणुकीच्या काळात पाच कोटी युजर्सची माहिती फेसबुककडून अप्रत्यक्षपणे  लीक झाली होती.  विद्यमान अमेरिकन राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांचे इलेक्शन कॅम्पेन हाताळणाऱ्या कंपन्यांपैकी एक कंपनी होती केंब्रिज अॅनालिटिका. ही इंग्लंडमधील एक मोठी डेटा अॅनालिटिक्स कंपनी आहे. केंब्रिज युनिव्हर्सिटीत शिकणार्‍या अलेक्झांडर कोगन याने एक पर्सनॅलिटी क्विझ अॅप या कंपनीच्या मदतीने डेव्हलप करून फेसबुकमध्ये सामील केले.   खरे तर फेसबुकवर असे बरेच अॅप्स तुम्ही वापरले असतील. उदाहरणा दाखल "तुम्ही मागच्या जन्मी कोण होता?", "कुठल्या सेलिब्रिटीशी तुमचा चेहरा मिळतो?" किंवा "तुमचे खरे प्रोफेशन काय असायला हवे?" वगैरे. हे अॅप्स वापरताना तुमची परमिशन घेऊन तुमचा डेटा एक्सेस केला जातो.  तर या कोगन महाशयांनी अशा रीतीने पाच कोटी युजर्सचा डेटा मिळवून केंब्रिज अॅनालिटिकाला पुरवला. 
या डेटामधील युजर्सचे पॉलिटिकल व्ह्यूज, त्यांच्या आवडीनिवडी, त्यांचे वैयक्तिक मतं, अपेक्षा या सगळ्याचा अभ्यासपूर्वक वापर करून ट्रम्प यांच्या इलेक्शन कॅम्पेन ची आखणी करण्यात आली, असा आरोप आहे. या सगळ्यांत फेसबुकचा प्रत्यक्ष संबंध नसताना नुकसान मात्र त्यांनाच सोसावे लागत आहे. फेसबुकचे मार्केट कॅपिटल ५० अब्ज डॉलर्सने घटले आहे. लाखो लोक फेसबुकवरून आपले अकाउंट डिलीट करत आहेत. काही देशात फेसबुकची चौकशी सुरू आहे. फेसबुकवरील वैयक्तिक माहितीच्या सुरक्षेवर प्रश्नचिन्ह उभे केले जात आहे. भारतात फेसबुकचे वीस कोटी युजर्स आहेत. हा आकडा एकूण युजर्सच्या दहा टक्के आहे. म्हणूनच कदाचित भारतीय कायदा मंत्री रविशंकर प्रसाद यांनी याबाबत कठोर भूमिका घेतल्याने फेसबुकचे संस्थापक मार्क झुकेरबर्ग यांनी जाहीर माफी मागितली आहे आणि फेसबुकवरील सुरक्षा प्रणाली अजून जास्त अद्ययावत  करण्याची हमी दिली आहे. जेणे करून अशा प्रकारचे युजर्स डेटा लीक भविष्यात टाळता येतील.

कविता दातार
Cyber Security Consultant

मृगजळ

नेहा एक निम्न मध्यमवर्गीय परिस्थितीतील सामान्य रंग रूपाची आणि बुद्धीची बारावी कॉमर्सला शिकणारी मुलगी. मुंबईतील धारावीमध्ये छोट्या दोन रुमच्या ब्लॉकमध्ये ती, तिचे एका बँकेत सिक्युरिटी गार्ड म्हणून काम करणारे वडील, आई आणि एक लहान भाऊ राहत होते. नेहाला कॉलेजमध्ये फारसे कोणी मित्र मैत्रिणी नव्हते. याला कारण तिचा एकलकोंडा, अबोल स्वभाव. छान कपडे घालावेत, स्टायलिश राहावं, मित्रमैत्रिणींच्या घोळक्यात रमावं, आपल्यालाही एक खास मित्र असावा, असे तिला फार वाटे. पण एकंदर परिस्थितीमुळे तिचे हे मनोरथ मनातच विरून जात. समवयस्क मुला मुलींना हास्य विनोद करताना पाहून तिला फार असूया वाटे. आपल्या परिस्थितीची चीड येई. आणि ती अजूनच अंतर्मुख होत असे. एक प्रकारचा न्यूनगंड तिच्यात वाढीस लागला होता.
कधी नव्हे ते नेहा आज खुशीत होती. त्याला कारणही तसेच होते. गेले दोन महिने ती तिच्या बाबांना एक सेकंडहँड स्मार्टफोन घेऊन द्या म्हणून सांगत होती. आज त्यांनी तिच्यासाठी आपल्या बँकेतील एका सहकाऱ्याचा दोन वर्ष जुना स्मार्टफोन उधारीवर खरेदी केला होता. थोडे थोडे करून ते त्या सहकाऱ्याला पैसे देणार होते. मोठ्या अपूर्वाईने तिने बाबांच्या हातून फोन घेतला. उलटपालट करून पाहिला. हात रुमालाने स्वच्छ पुसला आणि जुन्या साध्या मोबाइल फोनमधील सिमकार्ड काढून त्या  स्मार्टफोन  मध्ये घातले. फोन सुरू केल्यावर त्याच्या स्क्रीनवरील रंगबिरंगी आयकॉन्स ती अनिमिष नेत्रांनी बघू लागली. बाबांकडून थोडे पैसे घेऊन जवळच्या दुकानात जाऊन तिने नेटपॅक विकत घेतला. घरी येऊन तिने व्हॉट्सअॅप, फेसबुक, मेसेंजर असे अॅप्स मोबाइल फोनवर इन्स्टॉल केले. फेसबुकवर तिने स्वतःचे अकाऊंट तयार केले. आणि त्यावर प्रोफाइल फोटो म्हणून ऐश्वर्या या प्रख्यात बॉलीवूड अभिनेत्रीचा सुरुवातीच्या काळातला फोटो लावला. तिच्या बरोबर शिकणाऱ्या काही मुला मुलींना फेसबुकवर शोधून तिने फ्रेंड रिक्वेस्ट पाठवली. काही दूरस्थ, अनोळखी मुलांची नावं अंदाजे टाइप करून त्यांनाही तिने फ्रेंड रिक्वेट पाठवली. यातील एक होता क्रिश जॉन्सन.
                                    ******

क्रिश त्याच्या ऑस्ट्रेलियातील सिडनी मधील घरात लॅपटॉपवर कॉलेज असाइनमेंट पूर्ण करण्यात गढून गेला होता. मोबाईल फोनवरील नोटिफिकेशन साउंडने त्याची तंद्री भंग पावली.  त्याने मोबाईल उचलून पाहिला फेसबुकवर एक नवी फ्रेंड रिक्वेस्ट आली होती. साहजिक कुतुहलाने त्याने रिक्वेस्ट पाठवणाऱ्या व्यक्तीचा प्रोफाइल उघडून पाहिला. "wow ! beautiful !!" प्रोफाइल वरचा फोटो पाहताच त्याच्या तोंडून सहजोद्गार निघाले. लगेच त्याने फ्रेंड रिक्वेस्ट स्वीकारली आणि फेसबुक मेसेंजरवरून मेसेज पाठवला. "Hi ! thanks for the request. You are very beautiful. what's the meaning of your name ? Neha ?" मेसेंजरचा नोटिफिकेशन साऊंड एेकताच  नेहाने मेसेज बॉक्स उघडला. क्रिशचे प्रोफाईल पाहून आणि मेसेज वाचून ती रोमांचित झाली. आयुष्यात प्रथमच कोणीतरी, त्यातही एका हॅण्डसम फॉरेनर मुलाने तिची स्तुती केली होती. नेहा हरखून गेली. लगेच तिने त्याला रिप्लाय केले. "Hi ! thanks. Meaning of my name is Love." यानंतर त्या दोघांनी जवळपास अर्धा तास चॅटिंग केले. क्रिशने तिला स्वतःबद्दल बरंच काही सांगितलं. सिडनीमध्ये तो इंटरनॅशनल फायनान्स या विषयात ग्रॅज्युएशन करत होता. त्याच्या वडिलांची सुपर शॉप्सची चेन होती. त्याची आई भारतीय असून मुंबईतील होती. बावीस वर्षांपूर्वी ती ऑस्ट्रेलियात शिक्षणासाठी आली असताना क्रिशच्या वडिलांशी तिची भेट झाली आणि त्यांनी लग्न केले. दोन वर्षांनी क्रिशचा जन्म झाला. क्रिश हा त्याच्या आई वडिलांचा एकुलता मुलगा होता. त्याला त्याच्या आईची जन्मभूमी मुंबईत एकदा भेट देण्याची इच्छा होती. नेहाने तिचे आई वडील डॉक्टर असल्याचे क्रिशला खोटेच सांगितले. क्रिश सोबत चॅटिंग केल्यापासून नेहा जणूकाही हवेत तरंगत होती. तिला या सगळ्याचे खूपच अप्रूप वाटत होते. एक प्रकारच्या आभासी जगात ती विहरत  होती. त्यानंतर रोजच किमान एकदा ती दोघं फेसबुक मेसेंजरवर भेटू लागली. त्यांनी एकमेकांचे मोबाइल नंबर घेतले. क्वचित कधितरी क्रिश तिला फोन कॉल सुद्धा करायचा. अशातच क्रिशने तिच्यावरच्या त्याच्या प्रेमाची कबुली दिली. नेहाला आभाळ कवेत आल्यासारखे वाटू लागले. तिला जणू स्वर्ग दोन बोटे उरला. क्रिशने नेहाला तिचे अजून काही फोटो पाठवायला सांगितले. तिने ऐश्वर्याचे काही काळापूर्वीचे फोटो इंटरनेट वर शोधून त्याला पाठवले. हे आभासी जगच तिला खरे वाटू लागले. तिच्या मनात कायम क्रिशचेच विचार असायचे. हळू हळू अभ्यासातील तिचे लक्ष उडाले. घरातील कामात आईला मदत करताना छोट्या छोट्या चुका होऊ लागल्या. कधीतरी तिला वाटे की क्रिशला सगळं खरं सांगून टाकावं आणि आपला खरा फोटो सुद्धा पाठवून द्यावा. पण एकदा चॅटिंग करताना तिने क्रिशला विचारले, "which quality of mine impress you the most ?" क्रिशने लगेच उत्तर दिले , "Your divine beauty.."
हे ऐकल्यावर तिने त्याला खरं सांगायचा विचारही सोडून दिला. या मृगजळा पासून दूर जाण्याची तिची इच्छा नव्हती. ती या सगळ्यांत अधिकच गुंतत चालली होती.

डिसेंबर महिन्यातील शेवटचा आठवडा होता. आज नेहाला थोडी कणकण असल्याने ती कॉलेजला न जाता घरी आराम करत होती.  दुपारचे तीन वाजले होते. तिने मोबाइलवर मेसेंजर उघडून पाहिले क्रिश ऑफलाइन होता. तिच्या लक्षात आले, ऑस्ट्रेलियात आता रात्रीचे साडेआठ वाजले असणार आणि क्रिश सॅटर्डे नाईट आऊटसाठी बाहेर असणार. तिने सहज जीमेल बॉक्स उघडला. त्यात क्रिशने काही तासांपूर्वी पाठवलेले मेल दिसत होते. अधीरतेने तिने मेल वाचायला सुरुवात केली.

Dearest Neha,
Here is a big surprise for you. I am coming to Mumbai on Friday, 29th December. I am eager to meet the most beautiful girl in the world.

पुढे त्याने त्याच्या फ्लाइटचे आणि हॉटेल बुकिंगचे डिटेल्स दिले होते आणि नेहा त्याला मुंबईत आल्याबरोबर एअरपोर्टबाहेर दिसावी अशी अपेक्षा व्यक्त केली होती. क्रिशची ममा जरी मुंबईतील होती तरी अॉस्ट्रेलिअन माणसाशी लग्न केल्यामुळे तिच्या कुटुंबियांनी तिच्याशी काही संबंध ठेवले नव्हते. त्यामुळे क्रिश हॉटेलमध्ये राहणार होता. भारतात खास करून मुंबईला भेट देण्याची त्याची इच्छा माहित असल्याने त्याच्या ममा डॅडकडून त्याला सहज संमती मिळाली होती.  ईमेल वाचताना नेहाचे हात थरथरत होते. घशाला कोरड पडली होती. कशीतरी उठून माठाजवळ जाऊन ती दोन तीन ग्लास पाणी प्यायली. काहीतरी मौल्यवान असे हातातून निसटून चालले आहे या वैफल्याने आणि खोटेपणाच्या दडपणाने ती खूप अस्वस्थ झाली. तिने क्रिश च्या मेलला काही उत्तर न देता, त्याला कुठलाही मेसेज न पाठवता मोबाईल स्विचऑफ करून कपाटाच्या आतल्या खणात ठेवून दिला आणि घरात अस्वस्थपणे येरझारा घालत विचार करू लागली, 'आपलं खरं रंगरूप, परिस्थिती क्रिशला समजल्यावर त्याची प्रतिक्रिया काय असेल ? तो नक्कीच आपला तिरस्कार करेल. कदाचित आपल्या घरच्यांना भेटून आपला खोटेपणा उघडकीस आणेल. अरे देवा !! हे काय होऊन बसलं ?  त्याला आपण मुंबईच्या बाहेर जातो आहोत असं खोटं सांगू यात का ? पण त्याचा काय उपयोग ? कधी ना कधी तो इथे येणारच.'  खूप विचारांती नेहाने त्याच्याशी पूर्णपणे संपर्क थांबवण्याचे पक्के ठरवले. अगतिकतेने तिचे डोळे भरून आले.
                                  ******
सहार एअरपोर्टच्या सर्व्हिस काउंटरवर आपले ई टुरिस्ट व्हिसा डॉक्युमेंट दाखवून बाकी औपचारिकता पूर्ण करून क्रिश बाहेर आला आणि उत्सुकतेने नेहा कुठे दिसते का ? ते पाहू लागला. चार दिवसांपासून नेहाने त्याच्या मेसेजेस, ईमेल आणि फोन कॉल्सला उत्तर दिले नव्हते त्यामुळे त्याला तिची काळजी वाटत होती. ती बरी असेल ना? कि तिचा मोबाइल हरवला असेल? अशा अनेक शंका त्याच्या मनात येत होत्या. काही झाले तरी मुंबईत येऊन नेहाला भेटण्याचे त्याने नक्की ठरवले होते. बराच वेळ तिची वाट पाहून, तिला पुन्हा पुन्हा कॉल करूनही काही उत्तर येत नव्हते. कंटाळून क्रिश टॅक्सी करून, इंटरनेट वरून बुक केलेल्या, हॉटेलच्या रूमवर आला. साडे चौदा तासांच्या प्रवासाने तो खरं तर दमला होता. त्याला जेटलॅग  ही जाणवत होता फ्रेश होऊन त्याने थोडी झोप घेण्याचे ठरवले. दोन तास झोपून उठल्यावर त्याने नेहाला परत कॉल केला. यावेळेस दोन तीनदा रिंग वाजून कॉल डिस्कनेक्ट झाला. परत कॉल केल्यावर मोबाइल स्विच अॉफ असल्याचा ऑपरेटरचा मेसेज आला. नेहाशी कसा संपर्क साधावा ? हे त्याला कळत नव्हते. त्याच्या जवळ तिच्या घराचा किंवा कॉलेजचा पोस्टल अॅड्रेस सुद्धा नव्हता. आता क्रिशला नेहाचा संशय येऊ लागला. त्याला स्वतःच्या मूर्खपणाची चीड आली. गुगलवर 'नेहा शर्मा मुंबई' असे टाकून त्याने तिच्या बद्दलची माहिती शोधायला सुरुवात केली. पण त्याला तिच्या फेसबुक प्रोफाइल शिवाय तिच्या माहितीशी जुळणारं असं काही मिळालं नाही. नेहाने तिच्या खोलीतून समुद्र दिसतो असे सांगितल्याचे त्याला आठवले म्हणून त्याने बीचेसच्या आजूबाजूच्या रहिवासी भागात टॅक्सीतून फिरून तिला शोधण्याचा प्रयत्न केला. पण ती त्याला सापडणं  शक्यच नव्हतं. तेथील काही लोकांना त्याने तिचा मोबाईलवरील फोटो दाखवून ही मुलगी कुठे राहते ? असं विचारल्यावर ती लोकं त्याच्याकडे विचित्र नजरेने पाहू लागली. त्यातील एकाने त्याला सांगितले की ही बॉलिवूड  फिल्म इंडस्ट्रीतील सुप्रसिद्ध अभिनेत्री ऐश्वर्या आहे. ते ऐकून क्रिशला प्रचंड धक्का बसला.
नेहाने आपल्याला मुर्ख बनवले अशी त्याची खात्री पटली. त्याने मुंबई पोलीस सायबर सेलची मदत घेण्याचे ठरवले. त्याप्रमाणे त्याने सायबर सेलला ऑनलाइन कम्प्लेंट दिली. कम्प्लेंट देऊन दोन दिवस झाले तरीही त्याला सायबर सेल वरून कुठलाही रिप्लाय आला नव्हता.
त्याच्या डॅडने त्याला काही मदत लागली तर संपर्क करता यावा यासाठी मुंबईतील ऑस्ट्रेलियन कॉन्सुलेट मधील आपल्या एका मित्राचा कॉन्टॅक्ट नंबर दिला होता. त्याच्या ममानेही तिच्या एका मुंबईतील मैत्रिणीचा फोन नंबर आणि पत्ता त्याला दिला होता. त्या दोघांनाही फोन करून त्याने सगळं सविस्तर सांगितलं. त्याचे मुंबईत येण्याचे प्रयोजनही सांगितले. दोघांनीही त्याला मदत करण्याचे मान्य केले. त्याच्या आईची मैत्रीण, त्याच्यासोबत मुंबईतील बीकेसी रोडस्थित सायबर सेल  पोलिस स्टेशनमध्ये आली. तेथील  सायबर सिक्युरिटी  एक्सपर्ट ने क्रिशच्या मोबाइलवर मेसेंजर थ्रू येणारे मेसेजेस तपासले. मेसेजेस ज्या डिव्हाइसवरून आले होते त्याचे लोकेशन बांद्र्याच्या आसपासचे दिसत होते. पण आता ते डिव्हाइस वापरात नसावे असे वाटत होते.   त्याच्या डॅडच्या ऑस्ट्रेलियन कॉन्सुलेट मधील मित्राने आपली ओळख वापरून पोलिसांना ते ठिकाण शोधून काढण्याची विनंती केली. पुढच्या तीन चार दिवसांत पोलिसांनी मोबाइल चे कॉल डिटेल्स वापरून, प्रयत्नांची पराकाष्ठा करून नेहाचा पत्ता शोधून काढला. नेहाला तिच्या आई वडिलांबरोबर पोलिस स्टेशनमध्ये बोलवण्यात आले. नेहाला पाहून क्रिश आश्चर्य चकित झाला. इतकी सर्वसामान्य मुलगी अशी फसवणूक करेल यावर त्याचा विश्वास बसत नव्हता. सर्व प्रकार कळल्यावर नेहाचे वडील डोक्याला हात लावून खुर्चीत कोसळले. तिची आई रडायला लागली. नेहाच्या डोळ्यातून अश्रू वाहत होते. ती मान खाली घालून उभी होती. आज ती  कोणाशीही नजर मिळवू शकत नव्हती. धरणीने दुभंगून आपल्याला पोटात घ्यावं असं तिला वाटत होतं. क्रिश बरोबर आलेली त्याच्या आईची मैत्रीण नेहावर खूप संतापली होती. "काय केलंस तू हे ?? एका मुलाच्या आयुष्याशी खेळताना तुला लाज कशी नाही वाटली?" क्रिश नेहा जवळ जाऊन पाणावलेल्या डोळ्यांनी एवढंच म्हणाला, "You cheated me. you badly played with my emotions. but please don't do this again to anybody." पोलिसांनी नेहाच्या वडिलांना सांगितले की क्रिशने नेहाविरुद्ध कम्प्लेंट फाइल केल्यास तिला १ ते ३ वर्षांची शिक्षा आणि पंचवीस ते पन्नास हजारांपर्यंत दंड होऊ शकतो. पण क्रिशचा टुरिस्ट व्हिसा तीसच दिवसांचा  असल्याने आणि तसेही त्याला आता इथे जास्त दिवस थांबण्याची  इच्छा नसल्याने त्याने नेहा विरुद्ध  कंप्लेंट दिली नाही. पोलिसांनी नेहाला समज देऊन सोडून दिले. 
                                   ******
आज दहा दिवसांनी क्रिश मुंबई हून सिडनीला जड मनाने, एक दुस्वप्न सोबत घेउन निघाला होता. पुन्हा कधीही परत न येण्यासाठी.